İTALYA’DAN TÜRKİYE’YE, DÜNDEN BUGÜNE “ALEMİN KRALLARI”: KÜLHANBEYİ, KABADAYI, MAFYA, ÇETE, ORGANİZE CÜRÜM ÖRGÜTLERİ, YARGININ BAĞIMSIZLIĞI VE HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ
Mafya, devletin zayıf düştüğü her yerde devreye girer ve toplumsal boşlukları doldurarak hem siyasi hem ekonomik güç kazanır. İster Amerika’daki Al Capone devri olsun, ister Sicilya’daki Cosa Nostra, bu hata örgütleri, devleti zaaflarından vurup kendi kurallarını dayatarak hem ekonomik hem de siyasi güç kazanır. Devletin ulaşamadığı bölgelere sızarak halk üzerinde baskı kurar ve toplumsal nizamı kendi kurallarıyla yönetmeye başlarlar. Bu dinamik, Amerika’dan İtalya’ya, Orta Amerika’ya, Kolombiya’ya kadar dünyanın pek çok yerinde geçerliliğini korumuştur—bir kabahat imparatorluğu her vakit zayıf devlet düzeneklerinden, kanunların yetersizliğinden ve toplumsal çaresizlikten beslenir.
Mafya, yalnızca silahla değil, birebir vakitte para ve siyasetle büyür; “Paranın izini takip et, gerçeği bulursun” anlayışı burada da geçerlidir. Her büyük kabahat imparatorluğu ekonomik ve siyasi gücünü artırarak varlığını sürdürür. İtalya’da olduğu üzere Türkiye’de de benzeri devirlerde mafya örgütlerinin tesirini görmek mümkündür.
Sokaktaki külhanbeylikten kabadayılığa, oradan da mafyalaşma sürecine ve çeteleşmeye geçiş yaşanmıştır. Dündar Kılıçlar, Oflu İsmail, Kürt İdris üzere isimler, birinci başta mahalle kabadayıları olarak anılsalar da, 1970’lerin sonu ve bilhassa 12 Eylül askeri darbesiyle birlikte bu kabadayılık nizamı mafyalaşmaya evrilir. Bu süreçte devletle iç içe geçen bir yapı oluşur ve mafya, devlete dayalı bir nizamın modülü haline gelir. 80’ler boyunca bu sistem, daha örgütlü bir hale gelirken, emniyet ve güvenlik güçleriyle kurulan kontaklar hatalıların işlerini kolaylaştırır. Bilhassa kumarhaneler, gece kulüpleri, fuhuş ticareti, uyuşturucu, silah ve sigara kaçakçılığı üzere alanlarda haraç, racon kesme ve yasa dışı ticaretler bu periyodun karakteristik özellikleri olmuştur.
Bu devirde, devletin birtakım kademelerinin organize suç yapılarıyla iş birliği yaptığı tezleri gündeme gelir. Mahalle ortasındaki bir kumarhane ilçedeki emniyet müdürüne veya karakol amirine haracını verir, onlar da faaliyete göz yumar… Bu periyotta Şükrü Balcı üzere isimlerin mafyayla olan yakın ilgileri sıklıkla gündeme gelmiştir…
Yine Dündar Kılıç, Oflu İsmail ve Kürt İdris üzere isimler, 60 ve 70’lerde büyük kentlerin hazine yerlerine çöker, bu toprakları satarken gecekondulaşma sürecini de yönlendirirler. Bu süreçte bilhassa İstanbul’un çeşitli bölgelerinde yerler yağmalanır ve gecekondulara dönüştürülür, bu durum kentlerin süratli büyümesi ve sistemsiz yapılaşmasında büyük rol oynamıştır.
İşte bu yapı vakitle daha milletlerarası bir boyuta taşınmış, uyuşturucu kaçakçılığı üzerinden memleketler arası cürüm ağlarına bağlanmıştır. 70’ler ve 80’lerde Türk mafyasının İtalyan mafyasıyla olan kontakları, bilhassa uyuşturucu, silah ve sigara kaçakçılığı ticaretinde kendini gösterirken, bugün bu ilgilerin gücü azalsa da tesirleri hâlâ hissedilmektedir. Hatta artık bu münasebetler okyanus ötesine taşınmış, Orta Amerika, Kolombiya, Venezüella üzere ülkelere yanlışsız da açılmıştır.
(Özellikle 1970’lerde Bulgaristan üzerinden yapılan silah ve sigara kaçakçılığı, bu periyotta büyük bir ehemmiyete sahipti. O periyotta Türkiye’de gençlerin birbirine kırdırılması için kullanılan silahların büyük bir kısmı bu yolla sağlanıyordu. Sağ ve sol görüşlü gençler birbirine kurşun sıkarken, silahları dağıtanlar ise birebir bireylerdi. Türkiye, bu acı periyotlardan geçerek 12 Eylül darbesine hakikat sürüklendi.)
80’lerin sonunda namuslu ve dürüst bir devlet adamı olan Saadettin Tantan, bilhassa İstanbul’daki mafyatik yapılara karşı uğraşa girişmiştir, onların canını okumuştur. Lakin, mafya yapıları bu baskılar karşısında pes etmeyerek kendilerini daha üst seviye alakalarla güçlendirmeye çalışmış ve organize kabahat yapıları daha karmaşık hale gelmiştir. Uyuşturucu ticareti, beyaz bayan ticareti bu yapılar ortasında büyük bir pazar haline gelirken, mafyanın çeteleşme süreci sürat kazanmıştır. Tantan’ın sert çabasına karşın, çeteleşen yapılar varlığını sürdürmüş ve hatta milletlerarası boyutta yeni kabahat ağlarına eklemlenmiştir.
Uyuşturucu ticareti, gemi ve uçaklarla yürütülen memleketler arası bir boyuta ulaşmış, organize hata yapıları bu süreçte devletin farklı unsurlarıyla iş birliği yaparak faaliyetlerini sürdürmüştür. Çeteleşmenin simgeleri haline gelen Alaattin Çakıcı, Sedat Peker, Sedat Şahin ve Sarallar üzere isimler bu periyotta daha da güçlenmiştir. Daha farklı bir yapıda olsa da Adnan Oktar’ın da yönettiği cürüm örgütü, bu cins yapılanmalar ortasında yer alıyordu.
Bu devirde kabahat örgütlerine karşı düzenlenen operasyonlarla anılan dürüst ve namuslu polis müdürlerinden bir oburu Adil Serdar Saçan da, bilhassa bu çetelerle çabada yürüttüğü çalışmalarla tanınmıştır…
İtalya’da yıllarca süren mafya egemenliğinin 1990’larda nasıl zayıflatıldığına dair verilen çaba, Türkiye üzere ülkelerdeki adalet ıslahatlarına da ışık tutacak nitelikte değerli dersler içeriyor.
Mafya, İtalya’nın toplumsal yapısına kök salmış derin sosyolojik dinamiklerle gelişmiş bir olgudur. Güney İtalya’nın kültürel kodları ile uyumlu bir biçimde, devletin eksik kaldığı alanlarda mafya kendine legal bir taban buldu. Devletin yerine getirmesi gereken birçok işlev, lokal ve bölgesel seviyede mafya tarafından dolduruldu. Beşerler, yargının dağıttığı adaletten mutlu olmadığı için, vaktinde adalete ulaşamadıklarından ötürü, -çünkü geç gelen adalet hiçbir vakit gerçek bir adalet değildir- kestirme yol olarak çetelere, mafyaya başvurdu. Bu, mafyanın hem toplum nezdinde hem de devlet nazarında kabul görmesine neden oldu. (Birçoğumuz, mafya deyince “Godfather / Baba” sinemasını izlediğimizde aklımıza gelen, güçsüzü güçlüye karşı, yoksulu zengine karşı koruyan bir toplumsal örgüt kanısına kapılırız. Lakin gerçek, bu romantik yaklaşımdan çok uzaktır. Mafya, toplumu korumaktan çok kendi çıkarlarını koruyan, devletin eksik bıraktığı adaleti suistimal eden ve güçsüzleri daha da zayıflatan bir sistem inşa eder.) 1980’lere, 90’lara kadar bu sistem sürdü; mafya hem toplumsal hem ekonomik hayatın vazgeçilmez bir kesimi haline gelmişti. Bilhassa Sicilya, Palermo, hatta Roma ve Floransa bölgeleri, mafyanın hesaplaşma alanlarıydı. Lakin bu yapı sonsuza kadar sürdürülemezdi. Toplumsal değişimlerle birlikte, mafyanın içindeki kurallar ve bağlantılar de çözülmeye başladı.
1990’lar, mafyanın doruktan düşüşe geçtiği yıllar olarak tarihe geçti. İtalya’da adaletin sağlanmasında büyük rol oynayan namuslu yargıçlar, mafyaya karşı amansız bir savaş başlattı. Bilhassa Giovanni Falcone ve Paolo Borsellino üzere savcılar, mafyanın kaygı imparatorluğuna son vermek için hayatlarını ortaya koydular. Fakat mafya, bu bahadır yargıçları amaç aldı. İtalya’da 1971 ile 1992 yılları ortasında tam 24 hakim mafya tarafından öldürüldü.1992’de Falcone ve Borsellino’nun katledilmesi, İtalya’da derin bir yara açtı.
Ama bu birebir vakitte büyük bir uyanışı da beraberinde getirdi. Halkın mafyaya karşı verdiği takviye, sivil toplumun organize olmasıyla daha da güçlendi. Sokaklarda yüz binlerce insan adalet talebiyle yürüdü. Bu hareketin en değerli aktörlerinden biri, Libera üzere sivil toplum örgütleriydi. Halkın kararlılığı, yalnızca şov ve aksiyonlarla sonlu kalmadı; tıpkı vakitte devletin ve yargının da kabahatle gayrette kararlılık göstermesi için baskı ögesi haline geldi. Cürüm örgütlerinin kökünü kazıma sürecinde halk takviyesi, adaletin tesisi için en büyük itici güç oldu. Zira irade ve kararlılık lakin halkın itimadını ve takviyesini gerisine alan bir devletle sürdürülebilir hale gelir.
Devletin mafyaya karşı aldığı tedbirlerle birlikte, mafya kümelerinin gücü ve meşruiyeti büyük ölçüde azaldı. 1990’larda yürürlüğe giren anti-mafya kanunları, mafya yapılanmalarını köşeye sıkıştırdı. Sicilya’da Cosa Nostra üzere kümelerin mal varlıklarına el konulması, mafyanın ekonomik gücünü kırdı. Örneğin, 1993’te Cosa Nostra lideri Toto Riina’nın tutuklanması, mafyanın itibarını sarsan en büyük olaylardan biriydi. Artık mafya siyasilerle akşam yemeklerinde buluşan değil, tabiri caizse saklanacak delik arayan bir yapı haline gelmişti.
İtalya’da mafya ve siyaset ortasındaki münasebetlerin derinliği, yıllar uzunluğu adaletin bağımsız işlemesini engelleyen değerli bir ögeydi. Bilhassa Berlusconi periyodu, mafya ile siyasetin iç içe geçtiği bir devir olarak tarihe geçti. Berlusconi periyodunda birtakım yargıçlara tahsis edilen polis eskortlarının kaldırılması üzere olaylar, bu bağların yansıması olarak görüldü. Mafyanın gücü, devlet sistemlerindeki zayıflıklar ve adaletin siyaset üzerindeki tesiriyle perçinlendi. O devir, birçok siyasetçinin mafya ile irtibatı, hukukun işleyişini zayıflatıyor ve adaletin bağımsızlığına gölge düşürüyordu. Bu zayıflık, İtalya’da yıllarca mafyanın güçlenmesine müsaade verdi, ta ki Zeytin Ağacı Hareketi (L’Ulivo) ve solcu hükümetlerin gelmesiyle bu durum bilakis dönmeye başlayana dek.
Zeytin Ağacı Koalisyonu, İtalya’da 1996 yılında Romano Prodi liderliğinde kurulmuş bir siyasi hareketti ve bu devirde mafya ile gayrette değerli adımlar atıldı. Sol eğilimli bu hükümet, yargının üzerindeki siyasi baskıyı hafifletmeye ve adaleti fonksiyonel hale getirmeye çalıştı. O vakte kadar, sağcı hükümetler mafya ile yakın bağlar içinde olduğu için yargı bağımsız işleyemiyor, savcıların mafya ile çabası sonlu kalıyordu. Lakin, Prodi devrinde yargı üzerindeki siyaset gölgesi kalkmaya başladı ve savcılar mafyaya karşı daha etkin bir uğraşa girişebildi. Bu süreç, İtalya’nın AB ıslahat taleplerine ahenk sağlama eforunun da bir kesimiydi; zira AB, İtalya’nın hukuk sistemini güçlendirmesi gerektiğini vurguluyordu.
Zeytin Ağacı Hareketi’nin iktidara gelmesiyle birlikte, İtalya’da yargı daha bağımsız hale geldi ve mafya aksisi operasyonlar yine ivme kazandı. Her ne kadar Maxi Trial (1986-1992) ve Sicilian Vespers Operasyonu (1992-1998) üzere büyük davalar Zeytin Ağacı periyodundan evvel başlamış olsa da, bu periyotta kelam konusu operasyonlar, mafya yapılanmalarına karşı yürütülen en değerli süreçler ortasında yer aldı. Zeytin Ağacı Hareketi ile birlikte siyaseti namuslu beşerler yönetmeye başladığında, mafya kaçacak yer arar hale geldi ve mafya ile gayrette somut muvaffakiyetler elde edildi.
Tüm bu süreç, Türkiye’deki mevcut duruma da ışık tutuyor. Bugün Türkiye’de de yargının bağımsızlığı tartışmalı hale gelmiş durumda. Siyasi otoritenin yargı üzerindeki tesiri, adaletin tarafsız dağıtılmasını engelliyor. İtalya’da olduğu üzere, Türkiye’de de siyasi güçler yargının işleyişine müdahale ettiği sürece, adaletin tam manasıyla sağlanması güç.
İtalya’da mafyanın güçlenmesi, siyasetin toplumsallaşamamasıyla yakından ilgiliydi. Devlet, halkın taleplerine kulak veremeyince mafya, toplum içinde kendine yer buldu ve güç kazandı. Devletin gücündeki asıl erozyon, cürüm örgütlerinin kamu görevlilerinden zımni takviye alması ve toplumda meşruiyet kazanmaya başlamasıyla ortaya çıkar… İtalya’da da bu türlü oldu. Ne vakit ki siyaset onurlu, dürüst insanların eline geçti ve halkın isteklerine daha hassas hale geldi, o vakit mafyaya karşı somut bir direniş doğdu. Adalet uğraşı güçlendi, sivil toplum harekete geçti ve sonunda mafyanın kökleri kazındı.
Türkiye’nin de önemli bir adalet gayretine gereksinimi var. Aksi takdirde, ülkenin hukuk nizamı, Orta Amerika ülkelerine emsal bir kayma yaşamaya mahkum. Adaletin zayıfladığı, toplumun itimadının sarsıldığı bu eğik düzlemin sonu, toplumun her kesitini olumsuz etkileyen bir istikrarsızlıktan ötesi değil.
TOPLUMUN ADALETE OLAN İNANCINI KİM İNŞA EDECEK
Türkiye’deki adalet görüntüsüne bakarken, İtalya’yı hatırlamamak mümkün değildi.
İtalya’da siyaset toplumsallaşmadığında, mafyanın nasıl kök saldığını gördük. Bugün Türkiye’de de misal bir tabloyla karşı karşıyayız.
Candan kardeşler ve Polat’lar üzere isimler, göstermelik bir mühlet mahpusta kaldıktan sonra, ucunun diğer yerlere ulaşmasından korkularak olsa gerek, toplumun vicdanını sızlata sızlata özgür bırakılıyor.
Şehit edilen polis kızımız Şeyda Yılmaz… Katili 26 hatadan sabıkalı ve buna karşın elini kolunu sallayarak sokakta dolaşabiliyordu…
Diyarbakır’da hunharca katledilen Narin kızın olayı ülkedeki adalet krizinin bir öbür örneğiydi.
Kadınlar sokaklarda cinayete kurban gidiyor, gazeteciler tehdit ediliyor, dövülüyor, sportmenler ayaklarından vuruluyor…
Sinan Ateş cinayeti davasında yaşananlar… Tetikçi Özyağcı, gazetecilere adliye koridorlarında silah işareti yaparak gücünü nereden aldığını gözler önüne seriyor. Tekrar dava duruşmasında verilen ortada, kararı beklerken Sinan Ateş’in ablası Selma Ateş’e yapılan yumruklu saldırı… Yargıya olan inancın önemli biçimde sarsıldığını gösteren kaygı verici olaylar.
Tüm bu pervasızlık, hatalıların kendilerini dokunulmaz hissettiklerini ve bir yerlerden “güç aldıklarını”, hasebiyle da adaletin işleyişinde kıymetli zafiyetlerin bulunduğunu göstermiyor mu?
Ayrıca bu davada açıklanan karara nazaran 11 sanığa mahpus cezası verildi, bu sanıklardan beşi ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezasına çarptırıldı. Lakin Sinan Ateş’in eşi Ayşe Ateş’in, burada yapılan yargılamada ayakçılar yargılandığını, cinayetin azmettiricilerinin hala elini kolunu sallayarak dışarıda dolaştıklarını söylemesi, gerçek sorumluların adalet önüne çıkarılmadığına işaret ediyor.
Ne olursa olsun, Sinan Ateş davası, toplumsal kamuoyunun ağır baskısıyla, toplumun yüksek hassaslığıyla ve muhalefetin güçlü bir halde ayağa kalkmasıyla sürat kazandı. Kılıçdaroğlu’nun mevzuyu sahiplenmesi ve davada ısrarcı olması da bu süreçte tesirli oldu. Ayrıyeten, Erdoğan’ın Sinan Ateş’in eşi Ayşe Ateş’e verdiği kelamın de tesiriyle, dava harikulâde bir süratle sonuçlandı ve tetikçilere ağırlaştırılmış cezalar verildi. Lakin Ayşe Ateş’in de belirttiği üzere, temel azmettiricilerin şimdi yargılanmaması, kamuoyunda adaletin tam manasıyla sağlanmadığı algısını kuvvetlendiriyor. Keşke tüm davalar bu süratle sonuçlansa ve birebir vakitte tam adalet de sağlanabilse…
Türkiye’de adaletin işleyişi, bir davanın ülkenin yöneticileri tarafından, muhalefeti tarafından ya da kamuoyu baskısıyla mı mümkün olacak? Her bir davanın bu derece ilgiyle takip edilmesi mi gerekiyor? Adalet sisteminin bu derece baskıya ve ilgiyi gerektirmeden, sistematik olarak süratli ve adil biçimde işlemesi temeldir. Gerçek adalet, kamuoyu baskısı yahut siyasi dayanak olmaksızın, her vatandaş için birebir sürat ve titizlikle çalışabilmelidir.
Türkiye’de yargıya olan itimadın sarsılmasının temel sebeplerinden biri, hukuksal süreçlerin yavaş işlemesi ve hatalıların adalet önünde hesap vermekten kaçınabilmesi. Beşerler, bir haksızlığa uğradıklarında, adalete başvurmaktan çekinir hale geliyorlar zira mahkemelerdeki süreçlerin uzun sürdüğüne, davaların yıllarca sonuçlanmadığına ve bu durumun mağduriyetlerini daha da derinleştirdiğine inanıyorlar. Hata işleyenler ise yargının yavaş işleyişinden faydalanarak, “ver mahkemeye!” diyerek meydan okuyorlar. Hatalılar, yargı sürecini manipüle edebileceklerini, yıllar süren davalar sonucunda ceza almaktan kaçınabileceklerini düşünüyorlar. Bu güvensizlik, sıradan vatandaşın adalete ulaşamama korkusunu büyütüyor.
Adaletin vaktinde tecelli etmemesi, bir ülkenin yargısına olan inancı temelden sarsar. Güçlü olanlar için adalet bir kalkan haline gelirken, mağdurlar haklarını arayamıyor, zira yargıya başvurmaktan korkuyorlar ya da sonuç alacaklarına dair inançları kalmıyor. Geç gelen adalet, adalet değildir. Yargının bu yapısal eksiklikleri, hatalıların elini daha da güçlendirirken, mağdurların ise umudunu kırıyor.
Böyle bir sistemde, hatalılar güçlü hale gelir ve adalet düzeneğinin kendilerine karşı işlemeyeceğine olan itimatları pekişir. Yargıya olan bu güvensizlik, sadece kişisel hak arama süreçlerini değil, toplumsal adalet anlayışını da büyük ölçüde zedeler.
Hukukçular, “Birini tehdit edersen 2 yıldan, lakin bıçaklarsan 6 aydan başlıyor…,” diyor. Türkiye’deki adalet sistemi maalesef bugün bu biçimde işliyor…
Madalyonun başka yüzünde ise yıllardır içeride tutulan, uyduruk münasebetlerle ve ısrarla suçlanan, suçlanmak istenen siyasi tutuklular var. Siyasi görüşleri yüzünden binlerce insan cezaevinde. Geçmişte Ecevit, Demirel yahut Erbakan periyotlarında en ağır tenkitlere maruz kalan politikler bile bu şekil cezalandırıcı formüllere başvurmadı. Meğer bugün, muhalif bölümlerin sistematik bir biçimde sindirilmesiyle karşı karşıyayız. Beşerler artık seslerini çıkaramıyor.
Bahis çeteleri, uyuşturucu ticareti, kara para aklama, borsa manipülasyonları üzere cürümler, talih oyunları ve kripto para dolandırıcılığı üzere ucu bir biçimde çetelere, mafya tertibine dayanan tüm bu faaliyetler, yalnızca ve lakin devletin göz yummasıyla yaygın hale gelebilir. Devlet erki ve siyasi güç bu tıp yapılanmalara göz yumduğunda, bu karanlık tertipler daha da güçlenir, insanların ve ailelerin dağılmasına, toplumun içten içe çürümesine yol açar.
Halbuki tıpkı Süleyman Demirel’in dediği üzere, “Fırat’ın kıyısında bir koyun kaybolsa bana sorun, devlet sorumludur.” İşte tam da bu devlet sorumluluğu, adaletin temel taşıdır.
Eski İçişleri Bakanı Soylu döneminde, mafya ve çete ilgileri daha da görünür haldeydi. Bugün, mevcut içişleri idaresi bu hususlarda, en azından görünür olanlara, buzdağının görünen yüzü konusunda daha dirayetli davranıyor olsa da, İstanbul’u ve ülkeyi, kara para aklama faaliyetlerinin, türlü çeşit dolandırıcılıkların, cinayetlerin, mafya hesaplaşmalarının merkezi haline gelmekten kurtarmak kolay olmuyor. Zira buzdağı suyun altında tüm tartısıyla hala duruyor. Uyuşturucu kaçakçılığı konusu da bu tabloda değerli bir yer tutuyor. Ülke, uyuşturucu kaçakçılığı alanında bir hesaplaşma merkezi haline gelmiş durumda ve bu hata ağlarının yönetildiği kritik bir bölge olarak öne çıkıyor. Bunun temel nedenlerinden biri, Türkiye’deki cezaların caydırıcı olmaması. Bilhassa öbür ülkelerle kıyaslandığında, hatalılara verilen cezaların gereğince ağır olmadığı eleştirisi sıkça ve haklı olarak lisana getiriliyor.
Son Sayıştay raporu, kamu ihale sistemindeki derin çarpıklıkları gün yüzüne çıkarıyor. İhalelerin, yeterlilikten mahrum şirketlere adrese teslim verildiği, şartnamelerin bu firmalara nazaran düzenlendiği bir sistemden bahsediyoruz. İhalelerin kimlere verildiği malum… İhale mafyası, çeteleşme her yerde… Dürüst şirketler ihalelere yaklaşamıyor zira çeteler oraları çoktan “sahiplenmiş.” Şartnameler o denli hazırlanıyor ki, ehliyet ve liyakatle çalışanlar kapıdan giremiyor. Kâfi ki aşikâr kartvizitler cüzdanda olsun, gerisi aslında kolay… Kamu gücüyle iş çevirenler, bu nizamın nimetlerinden faydalanmaya devam ediyor. Asıl işini layığıyla yapanlarınsa, bu oyunlara pek dahil olmasına gerek yok; zati pek bahtları da yok.
Devlette erdemiyle çalışan kamu çalışanlarını elbette tenzih ediyoruz; fakat, bu onurlu bireylerin çoğunlukta olmalarına karşın, kamu gücünü kullanmada yetkili ve tesirli olamadıkları bir gerçek. Kamu gücü, hukuksal ve idari manada üst yetkilere ve siyasi direktiflere bağlı olarak harekete geçer. Bu durumda, kamu vazifelilerinin misyonlarını aktif biçimde yerine getirebilmesi için, sadece ferdî sorumluluk ve onurlu davranış kâfi olmuyor; kamu aygıtının siyasi müdahalelerden bağımsız olarak işlemesi gerekiyor. Aksi takdirde, devletin gücünü kullanan yöneticilerin direktifleriyle sonlu kalan bir sistemde, aktif adaletin sağlanması mümkün olmuyor. Bu çerçevede, yetkisiz kamu çalışanlarının vazife alanları da daralıyor, zira devlet aygıtı yalnızca belli direktifler doğrultusunda hareket edebiliyor.
Bu tertip, adaletin işleyişini de derinden etkiliyor. Hatalıların yakalanıp adalete teslim edilmesi büyük emeklerle gerçekleşiyor. Lakin polis daha adliyeden bile çıkmadan, yakaladığı hatalılar hür kalabiliyor! Çıkarılan aflar, (özellikle 2000’deki Rahşan Affı olarak bilinen süreçle birlikte) infaz yasalarında yapılan düzenlemelerle birleştiğinde, cürüm işleyen bireylerin hak ettikleri cezayı tam olarak çekmedikleri, caydırıcılıktan uzak bir sistem ortaya çıkarttı. Bu durum, adalet sisteminde bir boşluk yaratırken, kabahat oranlarının artmasına neden oldu. Kabahat işleyip hafif cezalarla hür bırakılan bireyler, sistemin açıklarından faydalanarak suça tekrar dönüyor. Yalnızca kabahat oranları da değil, cürüm çeşitleri de, özellikle dijitalleşmeyle bir arada süratle artıyor. İsimli davalarda temel meselelerden biri, mevcut maddelerin ve düzenlemelerin günün şartlarına nazaran güncellenmemiş olmasıdır. Bilhassa infaz kanunları ve çıkarılan aflar, adaletin işleyişini zayıflatırken, cürüm oranlarının artmasına da sebep olabiliyor. Toplumda, davaların sonuçlarının maddi güce nazaran formlandığı, “parayı veren düdüğü çalar” algısının yaygın olduğu konuşuluyor. Bu durum, halkın adalet sistemine olan itimadını derinden sarsıyor. Adaletin objektif ve tarafsız işlemesi gerektiği bir sistemde bu çeşit algılar, hukukun zayıfladığının en somut işaretlerinden biri olarak ortaya çıkıyor.
Amerika, İngiltere, Fransa üzere ülkelerde bu çeşit aflar yok denecek kadar azdır. Bu ülkelerde, bir kere cürüm işlediğinizde devlet, sizin peşinizi bırakmaz; adalet sistemi hatalıyı daima nezaret altında fiyat. Meğer Türkiye’de, içeride cezasını tamamlamadan çıkan hatalılar, dışarıda daha da örgütlü bir formda kabahat çeteleri kurarak geri dönüyor. Ülke, hatalılar için adeta bir cennete dönüşmüş durumda. Aflarla ve zayıf infaz düzenlemeleriyle desteklenen bu yapı, hatalıların cezasız kalmasına ve hatanın sıradanlaşmasına yol açıyor.
Bu döngüyü kırmak ve adaleti sağlamak için sistemde acil ıslahatlar gerekiyor. Bu ıslahatlar, masa başında yapılan teorik düzenlemelerle değil, sistemin içinde etkin olarak yer alan herkesin—mübaşirinden mahkeme reisine, mağdurdan avukata kadar—katılımıyla, alandaki gerçekler dikkate alınarak yapılmalıdır. Adaletin amasız ve fakatsız işlemesi, kabahatle ve mağduriyetle direkt yüzleşenlerin tecrübelerine dayalı bir revizyon gerektirir. Gerçek gereksinimlere uygun, günün şartlarına nazaran şekillendirilmiş bir sistem olmadan, adaletin tam manasıyla tesis edilmesi mümkün olmayacaktır.
SİYASETİN GÖLGESİNDE YARGI ZAYIFLIYOR
Bugün Türkiye’de yargının bağımsızlığı önemli formda tartışılıyor. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemiyle birlikte kuvvetler ayrılığı, yerini kuvvetler birliğine bırakmış durumda. Yargı, yasama ve yürütme ortasındaki istikrar, siyasi müdahaleler nedeniyle bozulmuş ve bu da karar alma süreçlerinde objektifliğin kaybolmasına neden oluyor. Yargının, parti devletinin tesiri altında kalması, adaletin yansız dağıtılmasını engelliyor. Şahsım devleti hükümet sistemi işlemiyor…
Mevcut Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemde tek bir kişinin kontrolü altındaki anlayış adaleti yönlendirmekte. Bilim adamı da o, ekonomist de, sarsıntı mühendisi de, tabip de… Devlet ile hükümet kavramları iç içe geçmiş. Parlamento fonksiyonunu büyük ölçüde yitirmiş, milletvekillerinin bakanlarla görüşme imkanı bile kalmamış. Bu, yasama organının yürütme karşısındaki tesirini de değerli ölçüde azaltmış durumda. Bilhassa yargıdaki bağımsızlık eksikliği, hatalıların cezalandırılmasında dengesizliklere yol açıyor. Bu dengesizlik, adaletin, haklarında uydurma, zorlama ya da çok suçlamalar yöneltilen, şahsım devletine itiraz eden siyasi hatalılar için de zayıfladığını gösteriyor. Adaletli kararlar gelmediği, yargı, bağımsız ve yansız halde herkes için eşit işlemediği sürece insanların vicdan mahkemesi kan ağlamaya devam ediyor.
Yargının üzerindeki siyasi gölgenin kalkması için tam bağımsızlık sağlanmalı ve kuvvetler ayrılığı unsuru yine tesis edilmelidir. Şu anki sistemde Cumhuriyet savcılarının bağımsız bir biçimde dava açma yetkileri sonludur; savcıların dava açabilmeleri amirlerinin onayı ve direktifine bağlıdır. Bu durum, yargının siyasi tesirlerden bağımsız karar alamamasına ve adaletin hakikat formda işleyememesine neden olmaktadır.
Yargı bağımsızlaştığında hakim ve savcı teminatı zaten gelir. Lakin siyasi erkin güzeline gitmeyecek kararlar verdiğinde hayatının kendisine zindan edilmeyeceğinden, sürülmeyeceğinden, meslekte ilerlemesinin önünün kapatılmayacağından emin olan yargıçlar bağımsız karar verebilir. Şayet yargı bu siyasi baskılardan arındırılmazsa, alınan hakikat kararlar bile tartışılır ve toplumsal huzursuzluk süregider.
Özellikle anayasa tartışmaları, sistemin bu zayıflıklarını daha da bariz hale getiriyor. Anayasanın tekrar değiştirilmesi, seçim barajı olarak kabul edilen “50+1” kuralının kaldırılması ve Erdoğan’ın 3. defa cumhurbaşkanı seçilmesinin önünün açılması isteniyor. Bu tartışmalar, anayasanın zati aktif bir biçimde uygulanmadığı, yasanın üstünde siyasi çıkarların olduğu bir sistemde gerçekleşiyor. Meğer ki adalet sisteminin nitekim bağımsız işleyebilmesi ve hukukun üstünlüğünün tesis edilmesi için gerekli olan en hayati problem kuvvetler ayrılığının yine tesis edilmesi ve sağlıklı bir biçimde işlemesi, yargının siyasi tesirlerden büsbütün arındırılmasıdır.
Yabancı yatırımcıların Türkiye’den uzak durmasının en büyük nedenlerinden biri, yargının bağımsız olmadığına dair duyulan güvensizliktir. Türkiye’de rastgele bir ticari uyuşmazlık yaşandığında, yabancı yatırımcılar Türkiye’deki mahkemelere değil, İngiltere’deki ya da memleketler arası mahkemelere başvurmayı tercih ediyorlar. Bu durum, Türkiye’nin hukuk sistemi için büyük bir prestij kaybı manasına gelir. Ülke içinde bile, iktidara yakın iş insanları dahi bu güvensizliği lisana getiriyor ve uyuşmazlık durumunda Türkiye’deki yargıya güvenmek yerine, İngiltere mahkemelerini yetkili görüyorlar. Bu, bir ülkenin hukuk sistemine yapılabilecek en büyük hakaretlerden biridir.
Uluslararası hukuk normlarına imza atan bir ülke olarak, dışarıdan gelen ikazları görmezden gelmek adalet sistemimize olan inancı daha da zedelemekten öbür işe yaramaz. Siyasi çıkarlarla örtüşmeyen hukuksal kararların uygulanmaması, hukukun üstünlüğünü zayıflatarak adaletin tarafsızlığını ve güvenilirliğini önemli formda sarsar.
Türkiye’deki hukuk sistemine dair tenkitler yalnızca siyasi müdahalelerle hudutlu değil. Hukukun işleyişiyle ilgili değerli bir diğer sorun da, mahkemelerdeki savunma makamının, sav ve yargı makamları karşısında gereğince güçlü bir konumda olmamasıdır. Mahkemelerde savunma makamı, tez makamı ve yargı makamı adaletin üç kıymetli ögesini temsil eder. Lakin Türkiye’de savunma makamının, başka iki öge olan savcılar ve yargıçlarla eşit güce sahip olmadığına dair tenkitler sıkça gündeme gelmektedir. Savunmanın, adaletin sağlanmasında ne kadar kutsal ve değerli bir misyon üstlendiği göz önüne alındığında, bu istikrarın sağlanması hukuk devleti için elzemdir. Savcılar ne kadar güçlü ise, savunma makamının da o kadar güçlü olması gerekir; zira adil bir yargılamanın temel taşı, tarafların eşit şartlarda kendilerini savunabilmesidir.
Öte yandan, baroların da bu süreçte zayıflatıldığına dair tasalar artmakta. Avukatlık kurumunun, yargının başka erkleriyle eşit olabilmesi için daha güçlü bir yapıya kavuşturulması gerektiği lisana getiriliyor. Baroların yapısının değiştirilmesine yönelik teşebbüsler, hukuk topluluğunda önemli reaksiyonlara yol açmıştır. Bu durum hukuk devletinin işleyişine yönelik dertleri artırıyor.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Heyeti’nin (HSYK) yapısının ve işleyişinin Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin tesirinde olduğu istikametindeki tenkitler de yargı bağımsızlığını zayıflatıyor. Yargıtay üzere en yüksek yargı organları için de birebir durum geçerli.
Tüm bu faktörlerin sonucu olarak, adalet terazisinin dengeyi kaybettiği, hukukun tarafsız ve adil bir halde işlemekte zorlandığı, adaletin mayasının bozulduğu bir tablo ortaya çıkıyor. Adalet terazisinin topuzunun kaçtığı ve terazinin güvenilirliğinin zedelendiği bu süreçte, hukuk sisteminin yine yapılandırılması gerekliliği gün üzere ortada.
Adliye saraylarının büyüklüğü ve ihtişamı, adaletin yerini bulduğu manasına gelmiyor. Adaletin sembolü olan heykeller, ellerinde terazileriyle sarayların önünde duruyor; gözleri bağlı, tarafsızlığı simgeliyor. Lakin o heykelin yanından geçelerin, bu simgenin derin manasını ne kadar hatırladıkları soru işareti. Adalet kurumlarına ihtişamlı isimler koymak ya da devasa binalar inşa etmek yetmiyor. Şayet içinde, özgürce karar verebilecek yargı mensupları yoksa, o binaların büyüklüğü yalnızca bir yanılsamadan ibaret kalıyor. Bağımsız hareket edemeyen, siyasi baskılarla yönlendirilen bir yargı sistemi, en görkemli binalarda bile adaleti sağlamaktan uzak kalacaktır.
Böylece bu ihtişamlı adalet sarayları, hüzünlü bir görünüme dönüşmeye mahkum olacaktır.
Toplumun adalete olan itimadının yine tesis edilmesi için öncelikle hukuk devletinin tesis edilmesi, bunun için kuvvetler ayrılığının olmazsa olmaz hale getirilmesi, yargı bağımsızlığının sağlanması ve en zirvedekilerin adalete riayet etmesi kural. Adaletin üstten aşağıya yayılan bir paha olduğu gerçeğini unutmamak gerekir. Başta olanlar, hukuka ve adalete hürmet gösterdiğinde, bu hal toplumun her kesitine sirayet eder. Fakat o vakit adalet, yalnızca mahkeme salonlarında değil, toplumun tüm bağlarına işleyebilir. Adalet duygusu, başkanların davranışlarından beslenir; onlar hukuka uymadığında, toplumun da adalete olan inancı zayıflar. Gerçek bir hukuk devleti inşa etmek, baştan örnek olunarak başlar—ancak o vakit adalet, toplumun en alt katmanlarına kadar ulaşabilir ve herkes için işleyen sağlıklı bir sistem haline gelebilir.
Siyaset, toplumla etle tırnak üzere iç içe geçtiğinde, politikler kendi başlarına hareket edemez ve toplumun taleplerini dikkate almak zorunda kalırlar. İtalya’da da emsal bir süreç yaşandı; siyaset toplumsallaştığında ve namuslu siyasetçiler iktidara geldiğinde, yargı sistemi de adaletin gereğini yapmaya başladı. İtalya’da mafya ile gayrette siyasetin toplumsallaşması ve halkın güçlü takviyesi, adaletin rayına oturmasına büyük katkı sağladı. Türkiye’de de emsal bir toplumsallaşma süreci yaşanmadıkça, siyasetle toplum iç içe geçmedikçe ne adaletin, ne iktisadın, ne sıhhatin ve ne güvenliğin tam manasıyla düzelmesi mümkün olacaktır.
Türkiye’de bugün bireyler, meselelerine gereğince sahip çıkamıyor. Beşerler siyasi hal göstermekte çekimser kalıyor ve meseleleri karşısında örgütlü bir hal sergileyemiyorlar. Toplumsal sıkıntılar karşısında herkes kendini geri çekiyor, “Bana ne,” diyor ve ferdî olarak şikayet etmekle yetiniyor. Bu ferdi tutum, toplumun birlikte hareket etme kabiliyetini zayıflatıyor ve siyasetin toplumsallaşmasını engelliyor. Halbuki ki örgütlü bir toplum, kendi problemlerine daha güçlü sahip çıkar ve siyasetin toplumla bütünleşmesine katkı sağlar. Siyasetin toplumsallaştığı noktada siyasetçiler artık kendi başlarına nazaran hareket edemezler; toplumun gerçek talepleri doğrultusunda kelam ve karar sahibi olurlar.
Burada değerli bir nokta da, insanların “sistemden” değil, sistem içerisindeki “kendi yerlerinden” şikayetçi olmamaları gerektiğidir. Sistemdeki yerinden memnuniyetsiz olmak yerine, bireylerin kolektif olarak sistemin kendisini dönüştürme gücüne inanmaları gerekir. Bu, toplumun gerçek sıkıntılarının tahlilinde siyasetin rolünü güçlendiren ve halkın iradesini siyasete yansıtan bir süreç olacaktır.
İtalya’daki değişimden alınacak en kıymetli ders de budur. Siyaset, toplumsal taleplere ne kadar açık olursa, adaletin ve hukukun da o kadar güçlü olacağı katidir. Siyasetin toplumsallaşması, adaletin bağımsız işlemesi için olmazsa olmaz bir adımdır. Türkiye de lakin bu süreci yaşadığında, gerçek manada adaleti sağlayabilir ve tüm toplumsal dinamiklerini rayına oturtabilir.
Yargı bağımsızlığı ve hukukun üstünlüğünün tam manasıyla uygulandığı ülkelerde iktisat güçlüdür, beşerler daha memnundur ve toplum geleceğe umutla bakar. Bu cins ülkelerde, adalet herkes için garanti sağlar, bu da ülkenin ekonomik gelişimini hızlandırır. Türkiye’de ise, beşerler geleceğe telaşla bakıyor ve gençler ülkeden göç etme arayışında. Zira adalet ve liyakat eksikliği, insanların ülkelerine olan inancını zedeliyor. Şayet ülkede adalete ve liyakata inanç olsa, bu ülkenin potansiyeli cennet üzere bir ömür sunabilecek kapasitededir.
Sonuç olarak, Türkiye’nin refahını, toplumsal huzurunu ve ekonomik gücünü artırmak için adalete, hukukun üstünlüğüne ve liyakata dayalı bir sistem inşa edilmelidir. Lakin bu halde, Türkiye cennet üzere bir ülkeye dönüşebilir ve halkının ekonomik gücünü artırarak daha yaşanabilir bir ülke haline gelebilir.
Sadık Çelik