Savaşı, insanlara, öteki canlılara, tabiata ve inşa edilmiş tüm etrafa en büyük ziyanı veren, sistematik bir şiddet olarak tanımlayabiliriz. Orta Doğu’nun şimdiki vakti ve geçmişi, savaşın ve şiddetin en vahim örnekleriyle dolu. Aylardır Gazze’de insanın beşere yaptığı katliamı, şiddeti ve sınırsız berbatlığı izliyoruz. Yüzbinlerce insan bir köşeden öbür köşeye sürülüyor, aç ve susuz bırakılıyor. Taş taş üstünde bırakılmıyor, okullar, hastaneler bilhassa vuruluyor. Çocukların hiçbir ayrıcalığı yok, hatta şairlerin satırlarındaki üzere en çok onlar ölüyor. Dünyanın gözü önünde yaşanan felaket ve acı en vahim Mezopotamya lanetlerinden, Eski Ahit’in belalarından da daha üzücü.
Bir gazeteci olarak hayatını Orta Doğu’daki çatışmaların, katliamların ve şiddetin anlatıcısı olarak geçiren Robert Fisk yaşasaydı —2 Kasım 2020’de öldü— Gazze’yi vahşetlerin en berbatı diye tanımlar mıydı?
Democracy Now! radyosunda 2005’te Amy Goodman ile yaptığı bir söyleşisinden aldığım kısım, bizlere, günümüzü ve ilerleyen satırlarda okuyacağınız binlerce yıl öncesini de anlatıyor aslında:
“Gittiğim savaşlarda, cephelerde, hastanelerde gördüklerimi görseydiniz, rastgele bir savaşa dayanak vermeyi, asla, aklınızın ucundan bile geçirmediniz. Evet, artık kimi sinema sinemalarında gerçeğe çok benzeyen feci kanlı sahneler çekiliyor ve bunu sinemada seyrediyorsunuz ancak gerçek savaşın imgelerini sansürsüz olarak televizyonda ya da gazetede yayınlamak mümkün değil. 1991’de (Birinci Körfez savaşı), ‘Ölüm Otoyolu’ denilen yoldan Basra’ya hakikat gidiyordum, İngiliz ITV televizyonundan bir grup de yoldaydı. Çölde ölmüş Iraklı askerlerin cesetleriyle karşılaştık. Köpek sürüleri bu cesetleri parçalıyor, yiyor ve sürüklüyordu. Sinema çekmeye başladılar, ‘Bunu yayınlatamazsınız ki’ dedim. ‘Yok hayır, arşivde bulunsun diye çekiyoruz’ diye karşılık verdiler. Bir savaşa gittiğiniz vakit temel hedefin galibiyet yahut hezimetten fazla olabildiğince fazla mevt ve acı yaratmak olduğunu idrak ediyorsunuz. İnsan ruhunun tümden iflası”
MEZOPOTAMYA’DA SAVAŞ VE NEDENLERİ
Fırat ve Dicle ırmaklarının sağladığı ziraî rahmetin Mezopotamya’da kentlerin kurulmasının ve kompleks toplum hayatının ortaya çıkmasının ana itici gücü olduğu kabul edilir. MÖ dördüncü binyılın son çeyreğinden itibaren sonları belirlenmeye başlayan kent devletleri, tahıl üretiminin fazlasını depoluyor, böylelikle öbür işler için kaynak yaratıyor, toplanan ve dağıtılan eserleri kil tabletlere kaydediyor —yazının ortaya çıkışı— ve Mezopotamya’da bulunmayan taş, maden ve ahşap üzere temel hammaddeler için uzun ara ticareti yapıyordu. Yerleşik kent uygarlıklarını, tarım eserini ve öteki zenginlikleri korumak, su kaynaklarına hükümran olmak ve uzak coğrafyalardaki hammaddelere erişmek Yakın Doğu’da yaşanmış savaşların ana sebepleridir.
Mezopotamya’nın kuzeyinde ve doğusundaki dağlık bölgelerde yaşayan kavimler ve batıda, çölde yaşayan göçebe kümeler, Mezopotamya kentleri için hep bir tehdit oluşturmuştu. Göçebe akınlarına karşı kentler sur duvarları örülerek savunulmuş ve dağlardaki kavimleri bastırmak için vakit zaman karşı seferler yapılmıştı. Örneğin, Akkad İmparatoru Naram-Sin’in stelinde ölümsüzleştirilen zafer, Zagros dağlarında yaşayan Lullubilere karşı kazanılmıştı.
MÖ üçüncü binyıl boyunca Mezopotamya kent devletleri ortasında toprak hudutları, ırmaklara erişim ve sulama kanalları nedeniyle birçok lokal savaş yaşanmıştı. Bu savaşlar hakkında, kendi devrinde yazılmış, çivi yazılı kayıtlar mevcuttur. Yapılarda, bilhassa çatıları örtmek için gereken ağaç kütükleri, silah ve alet üretiminde kullanılan bakır, arsenik, kalay, demir üzere fonksiyonel madenler, öte yandan; takı, heykel, heykelcik, vazo üzere itibar nesneleri için gereken altın, gümüş çeşidi madenler Mezopotamyalı tüccarları Irak’ın güneyinden İran’ın, Anadolu’nun içlerine hatta tahminen Kafkasya’ya ve Afganistan’a uzanan ticari seferlere çıkarmıştı. Bu gereksinimlerin ölçüsü ve malların nizamlı akışının sağlanması için, farklı devirlerde, yabancı diyarlarda tüccar kolonisi olarak tanımlanan yerleşmeler kuruldu. Anadolu’da hem MÖ dördüncü binyılın sonunda Uruk’a ve MÖ ikinci binyılın birinci çeyreğinde Assur’a ilişkin tüccar kolonilerinin varlığını, Kayseri’deki Kültepe üzere arkeolojik ve yazılı delillerle biliyoruz. Mezopotamya hükümdarları uzak diyarlardan mal akışını sağlamak için kaynak ülkelerin mahallî güçleriyle pek çok savaşa girmişti.
Siyasi yapıların güçlenmesi ve rekabetin artması ile kaynak ihtiyacına eklenen en değerli kalem insan oldu. Yakın Doğu’daki kadim hayat, savaş ya da barış vakti insan gücüne, insan emeğine dayanıyordu. Tarlalarda, su kanallarında, kamusal binaların inşaatlarında, devasa sur duvarlarının örülmesinde, depolarda, işliklerde çalışanlar, asker olup savaşmaya gidenler o kentin insanlarıydı. Esirler, savaşların en değerli ganimeti haline geldi. Bu nedenle olsa gerek şiddetin birinci betimlerini de bu esirlere ya da cezalandırılan insanlara uygulanırken görüyoruz.
Uruk kentinde, Eanna tapınağında bulunan bir silindir mührün üstünde uzun latifeli, takkesi ve elbisesi ile tanıdığımız birinci rahip-kral figürünün karşısında elleri geriden bağlı, çıplak esirler ya da tutuklular tekrar çıplak olarak resmedilmiş vazifeliler tarafından kırbaçlarla dövülmektedir. Dayakla havaya fırlamış ya da yere yuvarlanmış olarak tasvir edilen bu tutukluların önünde ellerini dua eder üzere öne hakikat uzatmış çıplak bir insan figürü, öndere adeta merhamet için yalvarır. Tutsağı çıplak bırakmak, bir şiddet biçimi olarak, Yakın Doğu’da binlerce yıl kullanılacaktı.
Dünyanın birinci imparatorluğunu kuran; Mezopotamya’da, İran’da, Anadolu’da savaşan Akkadlar için ordu, insan gücü ve savaş esirleri siyasi tertiplerini sürdürebilmeleri için hayati değerdeydi. Akkad’ın nizamlı bir ordusu olduğunu, Kral Sargon’un her gün 5400 askeri doyurduğunu yazılı kayıtlara geçirdiği övünmesi ile biliyoruz. Akkad ordusu okçular, mızrakçılar ve baltacılardan meydana gelmişti. Bu silahlar uzak, yakın ve göğüs göğüse çarpışmayı temsil ediyordu. Sargon’dan yaklaşık beş yüz sene sonra, MÖ 18’inci yüzyılın başında kuzey Mezopotamya’nın hükümranı Kral Şamşi Adad Nurrugum isimli bir kenti altmış bin asker ile kuşattığını argüman edecekti.
TAŞA KAZINAN ZAFERLER VE ZULÜMLER
Kesme taş bloklar (stel) üstüne yapılan kabartma tasvirler ve kimi vakit bunlara eşlik eden yazıtlar geleneği, Sümer devri sonrasında Akkadlar tarafından da sürdürüldü. Hükümdarların zaferleri, yabancı toprakları ele geçirişleri, yaradanlara olan bağlılıkları üzere mevzuları işleyen bu steller siyasi propaganda, güç gösterisi ve tarihe kayıt düşme üzere birçok emele hizmet ediyordu. Akkadların savaşta yendikleri düşmanlarına nasıl eziyet ettiklerini bu kabartmalarda gösterdiklerinden öğreniyoruz. Sargon’u olasılıkla tanrıça İştar karşısında gösteren bir taş kabartma modülünde, kral ele geçirdiği düşmanlarını bir ağ içinde fiyat. Ayrıyeten, Sargon, ağ içinden sarkmış tutsaklardan birinin başını topuz ile ezmektedir. Başka esirlerden ayrılarak başına vurulan bu kişinin savaşı kaybederek Sargon’a Sümer ülkesini teslim eden Uruk Hükümdarı Lugalzagezi olduğu varsayım edilir (Foster 2016:196).
Sargon’un elinde tuttuğu bu ağ, Sümer ilahlarının mitolojik savaş ağı Şuşgal. Sümer’i ele geçiren ve sonrasında kuzeye yanlışsız yayılan Akkadların Sümer kültürünü ve geleneklerini benimseyerek yollarına devam ettiklerinin uygun bir örneği. Zira bu stele çok benzeyen diğer bir zafer anıtını düzgün biliyoruz. MÖ 2450’lerde Sümer’in iki kıymetli kent devleti Umma ve Lagaş’ın su kaynaklarının denetimi için yıllarca süren savaşlarının galibi Lagaş hükümdarı Eannatum’un ‘Akbabalar Steli’ cinsinin bulunmuş en eski örneği. Stelin bir yüzünde Eannatum savaşı kaybetmiş askerlerin cesetlerinin üstüne basarak ilerliyor. Akbabalar meyyit vücutlara saldırmak üzere havada turluyorlar. Bir diğer köşede çıplak cesetler toplu mezara gömülüyor ki bu da geçmişten günümüze devam eden bir öbür utanç.
Taş kabartmanın arka yüzünde, muzaffer Lagaş kentinin ilahı Ningirsu büyük bir ağın içinde çıplak savaş tutsaklarını tutuyor. 2004 Nisan’ında Bağdat Ebu Gureyb hapishanesindeki tutukluların çıplak, eziyet gören fotoğrafları ortalığa döküldüğünde eski Mezopotamya’yı bilenler Akbabalar Steli’ndeki tasvirler ile bu imgeler ortasındaki benzerliği dehşetle görmüştü.
Mezopotamya’nın en ünlü kabartması diyebileceğimiz ‘Zafer Steli’, Sargon’un torunu, kendini ilah olarak gören birinci tanrı-kral Naram-Sin’in Elam ülkesindeki (İran) askeri muvaffakiyetini anlatır. Louvre Müzesi’nde sergilenen yapıtta, kompozisyonun merkezinde, vurulmuş düşmanlarının üzerine basarak yükselen hükümdar Naram-Sin, ölümsüzlüğünü simgeleyen boynuzlu miğfer giymekte ve üstte bahsettiğimiz her üç silahı da taşımaktadır: Ok, mızrak ve balta.
Bağdat’taki Irak Arkeoloji Müzesi’nde korunan, buluntu yeri bilinmeyen lakin sanatsal özellikleri nedeniyle yeniden Naram-Sin periyoduna tarihlenen bir öteki taş kabartma, sanatkarların eriştiği ustalık kadar Akkadların zulmünü de tasvir eder. Tek sıra dizilmiş, boyunlarına uzun bir boyunduruk geçirilmiş, çıplak esirler bir yere gerçek götürülmektedir.
Savaş ganimeti olarak götürüldüğü Susa’da (Elam/ İran) Fransız hafriyatları sırasında bulunan ve bu nedenle günümüzde Louvre Müzesi’nde koruma edilen, yazıtında ‘Kral Sargon’ yazan bir öteki taş kabartmada zafer kazanmış Sargon ve askerlerinin yanı sıra çıplak, elleri bağlı, dayak yiyen savaş esirleri betimlenmişti. Kabartmanın bir öbür sahnesinde meyyit vücutların etrafında dolanan akbabalar ve av köpekleri resmedilmişti. Köpekler… Robert Fisk’in tanıklığını hatırladınız mı?
EN ZALİM ASSUR MUYDU?
Yeni Assur İmparatorluğu, MÖ 900-612 ortasında Yakın Doğu’nun neredeyse tamamına hakim olmuş; Babil, Elam, Urartu üzere güçlü komşularını yenmiş ve Mısır’a başarılı seferler düzenlemişti. Bu askeri muvaffakiyetin yanı sıra, başşehirleri Kalhu (Nimrud), Khorsabad ve Ninova’da inşa edilen devasa saray ve tapınakları Mezopotamya sanatının en çarpıcı örnekleriyle donanmıştı. Saray duvarlarını süsleyen kabartmalı ve çivi yazılı taş bloklar sanattaki gerçekçilik ve eşsiz ustalıklarıyla bugün bile dünyanın ilgisini çekmekte; sayısız teze, makaleye, kitaba ve yanı sıra tahribat, kaçakçılık ve iade kavgalarına bahis olmaktadır.
Savaş ve av tasvirleri, taş blok sıraları boyunca görsel olarak anlatılan, taş personelliği ustalığı ve ayrıntıların zenginliği ile hayranlık toplayan bu kabartmaların favori mevzuları ortasındaydı. İmparatorluk savaşlarının muvaffakiyetini ve acımasızlığını anlatan bu görsel kıssalar, sarayların duvarları gerisinde yalnızca kraliyet ailesi, saray vazifelileri ve yabancı elçiler tarafından görülüyordu, halka açık değildi.
Kendine, ‘Dünyanın Hükümdarı, Assur’un Kralı’ unvanını veren Assurbanipal’in Ninova’daki Güney Batı sarayı, savaş ve av sahnelerini en canlı halde anlatan taş kabartmalarla doluydu. Assur’un Elamla yaptığı Til-Tuba savaşı çok ayrıntılı görselleştirilmişti ve Assurluların lisan kesmekten, baş kesmeye tüm zalimlikleri taşa işlenmişti.
MÖ 10 ve 9’uncu yüzyıllara ilişkin resmi Assur yazıtlarında, binlerce savaş esirinden, bunları saymayı kolaylaştırmak için başlarının, ellerinin ve alt dudaklarının kesildiği, düşmanların doğrandıkları ya da gözlerinin kör edildiği, diğerlerine ibret olsun diye kent surlarına asıldıkları ya da kazığa oturtuldukları muharrir (Dalley 1995:419).
Öyle ki esir düşenlerin kendilerini öldürülmeleri için Assurlu askerlere yalvardıkları söylenir. Assur bilimci Stephanie Dalley, Assur’un zalimliğinin abartılmasını kendilerinin yazdığı siyasi propaganda metinleri kadar Aramice İncil’in Assurlular için yazdıklarının tesirine de bağlar (Dalley 1995:419).
İşgal ettiği topraklarda yaşayan binlerce insanı uzak yerlere sürgün etmesi, Assur’un, sıklıkla uyguladığı farklı bir şiddet çeşidiydi. Bir an için Gazze’yi gözümüzün önüne getirirsek at otomobilleriyle, eşeklerle, yürüyerek çoluk çocuk, yaşlı demeden zorla sürülen, yaşadıkları yeri, konutlarını terk etmeye mecbur bırakılan insanlara yapılan Assur’un zulmünden farklı mı? Avlamak için kafeslerde beslenen aslanlar Assur hükümdarlarının bir öbür tuhaf zevkiydi. Assubanipal’in Ninova’daki sarayı mükemmel aslan avı rölyeflerine de konut sahipliği yapıyordu. Aslan avlamak güçlü kral olma mitosunun bir kesimiydi ve hükümdarın yabanî olanı denetim etme yeteneğini ve gücünü gösteriyordu.
Bu tasvirlerde, krallığın sembolleri olan tüm giysileri giyip, taçları, bilezikleri, küpeleri takan Assurbanipal, savaş arabasının ya da atının üstünde mızrağıyla güçlü aslanı öldürüyordu.
Günümüze dönersek 2003 Irak işgali sırasında, Saddam ailesi ile ilgili öğrendiğimiz gariplikler ortasında Saddam’ın sarayının bahçesinde kafeslerde beslenen aslanlar ve oğullarının bunları avladığı bilgisi de vardı. Kendisini eski Mezopotamya, bilhassa Babil hükümdarlarının devamı olarak göstermeyi seven, diktatörlüğünü legalleştirmek için tarihi kullanan Saddam Hüseyin’in oğullarının saray bahçesinde aslan avlaması da bu acıklı siyasi propagandanın bir kesimiydi.
ESKİ ÇAĞ’IN ŞİDDETİNDEN ESKİ ÇAĞ KALINTILARININ UĞRADIĞI ŞİDDETE
Radikal İslamcı örgüt İŞİD’in şuurlu olarak arkeolojik kalıntıları ve müzeleri amaç alması ve yok etmesi ekseriyetle savaşın bir yan hasarı (collatarel damage) olarak görülen kültür kıyımını öteki bir boyuta geçirdi ve merkeze yerleştirdi. Tarih boyunca kültürel mirasın gaye alındığı örnekler natürel ki var ancak bu çapta bir terör ile birinci sert müsabakamız Mart 2001’de -New York ikiz kule hücumlarından beş ay önce- Taliban’ın Afganistan’ın Bamiyan bölgesindeki devasa Buda heykellerini patlayıcı düzeneklerle havaya uçurmasıyla oldu. Batı’ya bir ileti veriyorlardı: Burada olan biteni umursamazsınız fakat kültürel mirasa verilen ziyana reaksiyonsuz kalmazsınız!
Amerika’nın başını çektiği koalisyonun 2003 Irak işgali sırasında arkeolojik alanlar, müzeler, kütüphaneler, üniversiteler çok ziyan gördü, yandı, yağmalandı. Kültürel altyapı çöktü, arkeolojik varlıklar talana uğradı. Ur ve Babil üzere eşsiz arkeolojik alanlar askeri üs olarak kullanıldı. Ancak, her şeye karşın burada IŞİD gibisi toptan bir yeryüzünden silme amacı güdülmüyordu.
IŞİD, bilhassa 2014’te Musul’u ele geçirdikten sonra Musul Müzesi’nde, Hatra’da, Ninova’da, Nimrud’da patlayıcılar yerleştirerek tapınakları, mescitleri, tarihi yapıları yok etti. Üstelik bu vahşetin görüntülerini çekerek tüm dünyaya servis etti. Yakın Doğu uygarlıklarının kalıntılarını yok etme gayesi farklı bir bağlantı kampanyasının odağına yerleşti. Sonra sıra Suriye’ye geldi.
Suriye’nin güneydoğusunda bir vahada kurulmuş olan Palmira, Roma devrinin en varlıklı ticaret kentlerinden, kervan duraklarından biriydi. Suriye’ye turistik seyahat yapılabilen günlerde yerli ve yabancı ziyaretçilerin gözdesiydi. IŞİD 2015 yazında Palmira’yı yok etmeye başladı. Bel Tapınağı, Zafer Takı havaya uçuruldu. Mezarlar Vadisi, Orta Çağ Kalesi tahrip edildi. Görüntüler, yeniden çekildi ve yapılanlar dünyanın gözüne sokuldu. Bir yandan da hem Palmira’da hem de başka antik kentlerde yapılan talanlar ve eski eser kaçakçılığı devam ediyordu. Emel hem yok ederek propaganda yapmak hem eski eser satarak para kazanmaktı. İşte bu kıyametin ortasında Yakın Doğu arkeolojisi en büyük kaybını verdi. Uzun yıllar Palmira arkeolojik alanını yönetmiş, müze müdürlüğü yapmış 82 yaşındaki arkeolog Khaled al-Asaad bir aylık sorgudan sonra başı kesilerek öldürüldü. Cesedi, antik kentin sütunlarından birinde günlerce sallandırıldı. Anlatılanlara nazaran, teröristler bilinmeyen hazinelerin yerini öğrenmek istemişti. Bu soruya verilecek bir yanıt yoktu. Palmira’da saklanmış bâtın hazineler yoktu fakat karşı tarafın bunu anlaması mümkün değildi. Yakın Doğu’nun kadim, yüksek uygarlıklarının izlerine katlanamayanlar, onları yer yüzünden silmek isteyenler, bu uygarlıkları araştıranları, koruyanları da yok etmek istiyorlardı. Assur’un vahşeti mi sürüyordu, hazine bulma hırsının aklı, mantığı yok eden meczupluğu mi, ya da Robert Fisk’in özetlediği üzere, ‘insan ruhunun tümden iflası’ mı?
*Dr. /Araştırmacı / İngiliz Arkeoloji Enstitüsü-Ankara