Geçmişi 150 yıl öncesine dayanan Şile bezi İstanbul’un coğrafi işaretli ilk ürünü olmasıyla biliniyor. Uzmanlar ise rahatlığı ve hafifliğiyle ön plana çıkan Şile bezinin sırrının Karadeniz’de saklı olduğunu söylüyor. Bu nedenle uzun yıllardır ahşap tezgahlarda dokunan kumaşlar önce Karadeniz’in tuzlu sularında yıkanmış, sonra da Şile’nin kumlarında kurutularak bugünlere kadar gelmiş. Yüzyıllar önce kadınların kızlarına çeyiz hazırlamak amacıyla dokuduğu Şile bezinin hikâyesi yalnızca bununla da sınırlı değil. Şile bezi üretimi ve tarihine dair tüm detaylar geçtiğiniz günlerde 33’üncüsü düzenlenen Uluslararası Şile Bezi Kültür ve Sanat Festivali’nde paylaşıldı. Festivalde en dikkat çeken an ise Şile bezinin geleneksel hazırlanma sürecinin Ala Kadınlar Plajı’nda kurulu ocak ve tezgâhlarda anlatılması oldu. Şile bezinin sahip olduğu ünün ardındaki tarihi ve titiz üretim sürecini ‘Ritüelleriyle Şile Bezi’ etkinliğine katılan İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi, Kültürel Mirası Koruma ve Doğal Boya Laboratuvarı Başkanı Prof. Dr. Recep Karadağ ve Şile Dokuma Ustası Ayşe Taşpınar ile konuştuk.
Oldukça uzun bir üretim sürecinden geçen Şile bezi belli kalınlıklardaki ‘yirmiye bir’ denilen iplerle dokunuyor. Prof. Dr. Recep Karadağ, “İplikler dokumaya girmeden önce çok ince oldukları için nişasta adı verilen unla güçlendirilir. Unlamanın asıl amacı tezgahta dokuma sırasında mekanik hareketlerden dolayı yaşanan kopmaları engellemektir. Daha sonra kumaşları sertleştirmekte kullanılan, genellikle nişastalı tutkala benzer bir sıvı olan haşıl atılır. Boyama aşamasına gelince haşılın atılması gerekiyor çünkü haşıl ile boya birbirini sevmez. Dolayısıyla haşıl atıldıktan sonra boyama aşamasında isterseniz ipliği direkt olarak dokuyun, dokuduktan sonra boyayın ya da çile halinde boyayın. Çile halinde boyarsanız daha renkli kumaşlar elde edersiniz. Bez olarak boyadığınızda da tek renk elde edersiniz” detayını paylaştı.
Şile bezinin içinde elyaf ve polyester gibi sağlıksız ve rahatsız edici maddelerin bulunmadığını belirten Prof. Dr. Karadağ, bu sebeple kumaşın özel olduğunu söyledi. Dokuma Ustası Ayşe Taşpınar ise Karadağ’ın sözleri üzerine Şile bezinin dürümcüklü ve haşıllı olmasının Şile bezini özel kıldığının altını çizerek, “Dürümcüklü yani kıvrak iplik olduğundan dolayı gözenekler açık oluyor. Bu da vücutta elektrik akımını sağlıyor ve terleme yapmıyor. Daha rahat kullanıyorsunuz. Yazın terlemiyor, kışın da üşümüyorsunuz” ifadelerini kullandı.
PADİŞAH KAFTANLARINDA KULLANILDI
Şile bezinin 18’inci yüzyılda padişah kaftanlarının iç astarında kullanıldığına da dikkat çeken Prof. Dr. Recep Karadağ, Şile bezinde boya bitkilerinin kullanımının önemli olduğunun altını çizdi.
Boya bitkilerinin M.Ö. 4 bin yıllarından 1856’ya kadar geldiğini söyleyen Karadağ, “1856’da sentetik boyaların keşfiyle beraber yavaş yavaş kullanılması seyrekleşiyor. Boya bitkilerinin adı yöreden yöreye değişiyor. Mesela rubia çiçeği kumaşa kırmızı renk verir. Şile’de kökboya, Ankara’da yapışkan otu deniyor. Bunun dışında sarı, kahverengi tonu veren bitkiler de var. Sarı için papatya kullanılır. Kahverengi için ceviz kabuğu kullanılır” dedi.
Doğal boyanın kanserojen maddeler içermediğini vurgulayan Prof. Dr. Karadağ aynı zamanda çevreyi de kirletmediğine dikkat çekti. Şile bezinin antibakteriyel, antimikrobiyal ve antifungal (mantar karşıtı) özelliklere sahip olduğunu söyleyen Karadağ, “Dolayısıyla Şile bezi gibi organik olarak boyanmış ürünler giydiğinizde o ürün ultraviyole ışınlarını geçirmez. Ayrıca daha az boya, su ve iş gücü tüketen bir üretim de sağlanır. Topkapı Sarayı’ndaki kaftanları incelediğim zaman orada kullanılan kumaşlarda çoğunlukla Şile bezini gördüm. Tabii ki kullanıldığı tek yer burası değil, çok farklı alanlarda da kullanılmış” diye konuştu.
‘DENİZDE YIKANINCA TERLEMEYİ ENGELİYOR’
Şile bezinin Karadeniz’de yıkanmasının sebebinin ‘fikse’ denilen tekstilde boya sabitleme aşamasından kaynaklandığını belirten Prof. Dr. Karadağ, “Fikse boyanan ürünün ışıkta solmaması, yıkandığı zaman boyasının çıkmaması ve sürtündüğü zaman renginin gitmemesi için yapılan bir işlem. Karadeniz’in magnezyumdan oldukça zengin ve mineralinin fazla olması da kumaşa daha kolay fikse yapılmasını sağlıyor” açıklamasını yaptı.
Şile bezi dokuma ustası Ayşe Taşpınar ise bezin Karadeniz’de yıkanmasının nedenini şu sözlerle aktardı:
“Şile bezini denizde yıkamamızın nedeni Karadeniz’in yapısından kaynaklanıyor. Denizde yıkadığınız zaman bez terlemeyi daha iyi engeller hale geliyor. Kuma serdiğiniz zaman da gözenekler daha açık oluyor. Deniz suyunda yıkanıldığı zaman bez daha tiril tiril oluyor. Bu yöntemi atalarımız 150 yıldan fazladır kullanıyor.”