İstanbul doğumlu Elif Sofya, doksanlı yıllarda fotoğrafla uğraştıktan sonra 2005 yılında birinci şiir kitabı ‘Ters Düşünce’yi, akabinde 2010 yılında ‘Düzensiz’i, 2014 yılında ise ‘Dik Âlâ’yı yayımladı. 2019 yılında yayımlanan ‘Hayhuy’ isimli şiir kitabıyla da 2022 yılında Attîlâ İlhan Şiir Ödülü’ne layık görüldü. Son kitabı ‘Pençe’yi 2021 yılında yayımlanan Sofya’nın yapıtları çeşitli lisanlara çevrildi. Anita Sezgener’in desenlerinin eşlik ettiği ‘Dik Âlâ’nın yeni basımı ise Everest Yayınları’ndan.
Dik Âlâ, Elif Sofya, 104S, 2022 Sofya’nın kitabını okumadan birkaç gün evvel tesadüf yapıtı Borges’in ‘Şiir’ isimli konferans metnini okuma fırsatım oldu.(1) Bu metinde birincinin kutsal kitap tefsirlerinden hareket eden muharrir her tekrar okumanın metni yenilediğini belirtir. Bu bağlamda her yeni okuma aksiyonu yenilenen bir hatırlama hareketidir de. Bu sayısız mana içerisinde lisanın gerçekliğe tekabül ettiği yanılsamasına karşı çıkar Borges. Ona nazaran lisan, sözden çok estetik bir yaratmadır. Bu yaratmaya dayalı olan cinslerden şiir de pek doğal olarak estetik bir inşa sürecidir. Bu süreç içerisinde şair, keşfeder. Keşfetme ve uydurma sözcüklerinin Latincede eşanlamlı olduğundan yola çıkan Borges, şiirin öncelikle şairin zihninde yer aldığını belirterek onu bir cins hatırlama ve hatırlatma aksiyonu olarak da ele alır. Şair hem kendine hem de okura hatırlatır. Hakikaten, şiir okurun kitapla buluşmasıdır, kitabın keşfidir, diye not düşer.
ATEŞTEN GEÇİRİLMİŞ ÖLÜLERİN TADI
Sofya şiirlerine bu nazardan baktığımızda kana batırılmış kızların ahını, Ortadoğu’nun ortasını, Ali İsmail’i; onunla birlikte devletlerin karanlığını, trans kızların vanilyalarını koklattığı yeri, üzerinden atların atladığı bir tarih dilimini, uykunun gürültüsünü, yeterli vatandaş kadrajında çoğul paha halinde tanımlanan halkı ve daha kacını hatırlarız. Bu hatırlama hareketinin gayesinde nizam, sistem ve ataerkil yapı sezilir. Uygarlaşma, tarih, devlet zulmü bu çoklu yapı içerisinde bazen ironiyle bazen de öfkeyle sunulur. Üstelik bir muhatabı, bir müsebbibi de işaret eder şair, özellikle da ikinci çoğul şahıs hitabında:
“İri, düzgün sesleri unutup
O boşluğa sözcükler doldurdunuz
Bunun için ağzınızda
Ateşten geçirilmiş ölülerin tadı var”
SİZ KİMDİR?
Kimdir bu ‘siz’? Elbet, her okur için benzeri lakin farklı bir ‘siz’ imgesi uyanır. Tekrar de şiirlerin tamamına baktığımızda Sofya’nın ‘siz’ini ister faşizm ister milliyetçi telaffuz ister neo-liberalizm ister ataerkil sistem ister tüm bunların cem ettiği karmaşık bir makine olarak görelim, sonuç prestijiyle karşımızda insanların, halkların hayatına musallat olan bir mütecaviz sezilir. Bu mütecavizi karmaşık bir makine olarak görmek tercihim zira Deleuze ve Guattari’nin Kafka özelindeki minör edebiyat bahislerinde ileri sürdüklerine temas etmek niyetindeyim. İki düşünür, Kafka yapıtlarını temel manada şu iki konu üzerinden irdeler:
“Eğik baş/Portre fotoğraf= ket vurulmuş dilek, itaat etmiş ya da itaat ettirici, etkisizleştirilmiş, en düşük seviyede ilişkili, çocukluk anısı, yerliyurtluluk ya da yeniden-yerliyurtlulaştırma.
Dik baş/müzikal ses= doğrulan ya da kaçan ve yeni ilişkilere açılan dilek, çocukluk bloku ya da hayvansal blok, yersizyurtsuzlaştırma.” (s.12) (2)
İlkinden hareket edersek, Sofya şiirinde itaat etmiş ve itaat ettirileni görmenin mümkün olduğunu savunuyorum. İtaate zorlanarak etkisiz kılınmaya çalışanların da bir yanda sindirilmeye çalışan farklı etnik kökenlerdeki halklar bir yanda bayanlar olduğu kanaatindeyim ki şiirlerde çokça tekrar eden tarih sıkıntısının de bu noktada düğümlendiği sezilmekte. İtaate zorlananların şairin sözüyle körlüklerinden azade olduklarını ve başkaldırdıklarını da belirtmeli. Lakin ikinci konu daha değişik zira “dik baş” kitabın ismine, “hayvansal blok” ise hayvanlar (kuş, at, sansar, balina vs.) başta olmak üzere tabiat ögeleriyle dolu şiirlere birtakım yorumlar sunabilir. Kafka metinlerinde hayvanın insan, insanın da hayvan olması sonucu değiştirmez zira iki farklı oluş da makinenin belirteçlerinden kaçamayarak kendilerini kılamaz. Diğer bir deyişle çıkış yolunu tıkar Kafka. Zira sistem içerisinde herkes dileğe hizmet eder. Devlet istektir, iktidar değil; adalet dilektir, yasa değil. Dilek devletin, yasanın yerini almış, bireyler bunu içselleştirmiş ve derya içre olup da deryayı bilmeyen balıklar üzere akvaryuma kıstırılmışlardır.
Böylece her temsil, bir söküme dönüşür. Sofya şiirlerinde ise isteğin yerini bilinç[lenme] almıştır. Bu şiirin öznesi akvaryumunu kırmak isteyerek derin sularda özgür olmak isteyen bir balığa emsal. Bu sebeple, okur fark edecektir ki Sofya’nın şiirleri ‘dik’ bir tondadır, yüksek sesle okundukları vakit okura daha çok çağrışım ve duygulanım sunan metinlerdir. Hayvansal blok terimini muadili çocukluk bloku halinde okumak da farklı kapılar açacaktır. Bu kapıları aralamak yazının boyutunu aşacağından metne atıfta bulunmayı tercih ediyorum:
“Devlet deneylerinde
çocukluğumuzdan kesildik”
Şairin üslubuna değinmek gerekirse; asonans ve aliterasyonlara (İçindeki çizik güya Çin’den), emsal tınılı tabirlere (sincabın icabına), yapı-bozumlarına (histerilenmediniz), kişileştirmelere yer verdiğini de belirtmeli. Son olarak, yazımı şairin çokça kullandığı kuş imgesine dair bir mısrayla bitirmeye meyyâl olsam da bütünlük açısından ‘Albino Rüya’ şiirinin iki mısrasını not ediyorum:
“Bir devlet maketini parçalayınca
iskeleti kuruluyor bu şiirin”
[1] “Yedi Gece”, Jorge Luis Borges, Çev. Süleyman Gerçek, Can Yayınları, 2022.
[2] “Kafka: Minör Bir Edebiyat İçin”, Gilles Deleuze & Félix Guattari, Çev. Işık Ergüden, Sel Yayıncılık, 2020.