Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 17 Şubat günü saatler 13.25’i gösterdiğinde haber merkezleri ‘Ankara’da hissedilen bir sarsıntı olduğunu’ duyurdu. İlerleyen dakikalarda 13.20’de yaşanan 3.5 büyüklüğündeki sarsıntıya ilişkin datalar Kandilli Rasathanesi ve AFAD’ın son zelzeleler listesine yansıdı. Aslında pek çok kişi tarafından Ankara’daki sarsıntı tehlikesinin az olduğu biliniyor. Lakin ne yazık ki,Türkiye’nin tamamında olduğu üzere Ankara’da da sarsıntı tehlikesi yüksek. Çünkü başşehir, en değerli ve büyük fay zonlarından biri olan Kuzey Anadolu Fayı’na yaklaşık 100 kilometre uzaklıkta. Üstelik yakın geçmişte büyük sarsıntılarda hasar alan yapılar olmuş ve can kayıpları Ankara’yı ‘yıkmıştı.’ Peki Ankara, 18 Nisan 1996’da yürürlüğe giren ‘Deprem Tehlike Haritası’ndaki üzere 5’nci derece yani düşük sarsıntı tehlikesi altında değil mi? Başkenti etkileyecek zelzeleleri oluşturacak faylar nereden geçiyor? Sakarya Üniversitesi Afet İdare Uygulama ve Araştırma Merkezi Jeofizik Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Utkucu ve Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen, Ankara’nın depremselliğini ve zelzele geçmişini Milliyet.com.tr’ye anlattı.
125 YILDA 12 ZELZELEDE HASAR ALDI: ‘MESAFE TANIMIYOR’
Ankara kenti, altından faylar geçen ya da gündeme sık sık zelzelelerle gelen vilayetlerden biri değil. En azından toplumun büyük çoğunluğu başşehri ‘depremselliğiyle’ tanımadı. Ancak bugüne dek bildiğimiz ya da bildiğimizi zannettiğimiz her bilgi için yanılma hissesini hesap etmemiz gerekiyor. 6 Şubat’ta yaşanan sarsıntılar 54 bine yakın insanı hayattan koparmış, acısı ise Türkiye’nin noktasında derinden hissedilmişti. Yani acılar ara tanımaksızın yürek yakmıştı. Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre de sarsıntı, aralık tanımıyordu. Yani Türkiye’nin aletsel periyottaki 125 yıllık sarsıntı geçmişine bakıldığında Ankara’ya kilometrelerce uzaktaki faylar başşehri yıkmıştı. Özellikle de Kuzey Anadolu Fayı (KAF) ile 100 kilometrelik uzaklığı olan kent için ‘depremden muaf’ demek kulağa pek de mantıklı gelmiyordu. Doç. Dr. Bülent Özmen, başkentin 125 yıllık sarsıntı geçmişindeki 12 kıymetli sarsıntıyı şöyle anlattı:
“Ankara vilayet sonları içerisinde ve yakın civarında tarihî (1900 yılı öncesi) ve aletsel periyotta (1900 yılı sonrası) birçok kıymetli ve hasara neden olan zelzele meydana geldi. Tarihî devirde meydana gelen sarsıntılardan en kıymetlileri 12 Ağustos 1668, 15 Ağustos 1668 ve 17 Ağustos 1668 tarihlerindeki sarsıntılardır. Bu zelzeleler nedeniyle hem kent merkezi hem de Beypazarı, Ayaş üzere ilçelerde hasar meydana gelmiştir. Aletsel periyotta meydana gelen 9 Mart 1902 Çankırı zelzelesi, 19 Nisan 1938 Kırşehir-Keskin sarsıntısı, 26 Kasım 1943 Ladik zelzelesi, 1 Şubat 1944 Bolu-Gerede zelzelesi, 13 Ağustos 1951 Kurşunlu zelzelesi, 7 Eylül 1953 Çerkeş zelzelesi, 21 Nisan 1983 Köşker sarsıntısı, 6 Haziran 2000 Dodurga sarsıntısı, 31 Temmuz 2005 Bala zelzelesi ve 20-27 Aralık 2007 Bala zelzeleleri Ankara vilayet hudutları içerisinde hasara neden oldu. Yakın vakitte 23 Ocak 2020 Akyurt ve 10 Ocak 2021 Kalecik zelzeleleri de kimi konutların hasar görmesine neden oldu. 17 Şubat 2025 tarihinde Etimesgut ilçesinde meydana gelen 3.5 büyüklüğündeki zelzele Ankara kent merkezinde birçok kişi tarafından hissedildi.”
‘ÇEVRESİ FAYLARLA DOLU, 6.5’TEN BÜYÜK OLABİLİR’
19 Nisan 1938 günü Kırşehir üst merkezli sarsıntı, Ankara için de bir kâbusu beraberinde getirmek üzereydi. 6.8 büyüklüğündeki zelzele Ankara’ya epeyce yakındı ve başşehir için maddi manevi yıkıcı sonuçları beraberinde getirmişti. Gazeteler zelzelenin günlerce devam ettiğini ve en az 50 bin kişinin açıkta kaldığını yazıyordu. 3 bin 860 binayı yıkan sarsıntı, 224 kişiyi de hayattan kopardı. 1 Şubat 1944 günü Bolu’yu vuran zelzelede de Ankara, en çok hasar alan vilayetler ortasında birinci sıralarda yer aldı. Yani başşehir, etrafı yıkıcı zelzele üretme potansiyeline sahip faylarla sarılmıştı. Doç. Dr. Bülent Özmen o faylardan, “Ankara’nın etrafı kuzeyden Kuzey Anadolu Fayı, güneyden Tuz Gölü Fay Zonu, doğuda Kırıkkale Erbaa Fayı, güneydoğudan Seyfe ve Salanda Fayları, batı ve güneybatıdan Eskişehir Fay Zonu ile çevrelenmiş durumdadır. Bu fayların Ankara kent merkezine uzaklığı 60-80 km ortasında değişiyor. 7.0’den büyük zelzele üretme potansiyeline sahip olan bu faylar, Ankara için değerli bir tehdit kaynağı. Ankara’nın etrafı hasar yaratabilecek büyüklükte sarsıntı üretme potansiyeli olan canlı faylarla çevrelenmiş durumda. Bu faylarda meydana gelebilecek 6.5 ve daha büyük sarsıntılardan Ankara ili ve kent merkezinin kıymetli oranda etkilenme mümkünlüğü epey yüksek” diye bahsetti.
Doç. Dr. Özmen sözlerine Ankara’nın içinden geçen fayları anlatarak, “Sıralanan faylara ek olarak Ankara vilayet hudutları içinde de birçok canlı fay bulunuyor. Bu fayların kayma suratlarının çok düşük olması nedeniyle hasar yapan bir zelzele üretebilmeleri için hayli uzun bir vakit geçmesi gerekli. Ankara vilayet sonları içinde yer alan ve Eldivan-Elmadağ tektonik kaması diye isimlendirilen fay da Ankara için kıymetli bir tehdit kaynağı. Bu faya ek olarak Dodurga, Çankırı, Çeltikçi, Elmadağ, Sarıoba-Ayaş, Kazan ve Bala fayı formunda isimlendirilen birçok canlı fay var. Ankara’nın sarsıntı tehlikesi bu faylara bakarak sanılan tersine biraz daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. 30 Ekim 2020 İzmir sarsıntısı örneğinde somut bir biçimde görüldüğü üzere zelzele ara tanımıyor. 70-80 km uzaklıkta bile çok önemli hasarlar ve can kayıplarına neden olabiliyor. Yani Ankara kent merkezinin çabucak altından yahut çok yakınında bir canlı fayın geçmemesi sarsıntı tehlikesi yok manasına gelmiyor” bilgisini paylaştı.
Peki, Ankara’nın yapı stoku sarsıntıya ne kadar hazır? Doç. Dr. Bülent Özmen bu soruya da şöyle cevap verdi:
“Daha evvel yayınlanmış olan resmi sarsıntı bölgeleri haritalarının büyük bir çoğunluğunda (1945, 1947, 1963 ve 1972) tehlikesiz bölgede gösterilmiş olan Ankara’nın zelzele açısından meselesiz bir bölgede olduğuna dair ‘yanlış’ inanış genel kabul görmüş ve binalarımız zelzele gerçeği göz arkası edilerek tasarlanmıştır. Ankara 1996 tarihli zelzele bölgeleri haritasında 4’üncü derece zelzele bölgesi olarak belirlenmiştir. 2019 yılında yürürlüğe giren yeni sarsıntı tehlike haritasında ise bu haritadaki ivme bedellerinde yüzde 50’ye yakın artış yapılmıştır. Ayrıyeten Ankara kent merkezinin taban yapısı incelendiğinde yüzde 50’sinden fazlasının zayıf yerlerle kaplı olduğu görülüyor. Sarsıntı sonucu oluşan ivme bedellerini büyütme ve zelzeleye daha uzun mühlet devam etme özelliği kazandıran bu tip tabanlarda; yer özellikleri ve inşaat teknikleri dikkate alınmadan yapılmış olan yapıların büyük bir risk altında olduğu muhtemel bir sarsıntıdan de önemli bir biçimde etkilenebileceği, hatta hasara uğrayabileceği ortadır. Bu nedenle Ankara’daki zelzele riski hayli yükselmiş ve gereğince tedbir alınmadığı içinde her geçen gün biraz daha yükselmekte. Ayrıyeten kentin yapı stokunun kıymetli bir kısmının geçmiş tarihli sarsıntı tehlike haritalarının birçoğunda Ankara’nın zelzele tehlikesiz olarak gösterilmesinin de tesiriyle sarsıntı olmaz kanısıyla kaçak ve imar mevzuatına alışılmamış olarak yapıldığı dikkate alındığında, Ankara’nın zelzele açısından inançlı bir kent olduğunu söylemek pek mümkün değil.”
‘1999’DAKİ GÖLCÜK VE DÜZCE SARSINTILARI ANKARA’YI TETİKLEDİ’
1999’da Gölcük zelzelesinden 3 ay sonra Düzce üst merkezli sarsıntı sonucu Türkiye tekrar acı kayıplar vermişti. 1999’da Gölcük Düzce’yi tetiklemişti. 2023’te de benzeri bir acı tablo 6 Şubat günü üst merkezi Kahramanmaraş olan 2 sarsıntıda tekrar yaşandı. Ancak sarsıntıların birbirini tetikliyor olması, yalnızca büyük sarsıntıların yaşanacağı manasına gelmiyordu. Büyük sarsıntıların artçıları da ‘normal’ zelzele aktivitesini artırabilir ve ‘pek de alışık olunmayan’ noktalarda zelzele kaydedilmesine neden olabilirdi. 1999’un üzerinden yıllar geçmiş, sarsıntıda hasar alan kentlerde yaralar biraz olsun sarılmıştı. 2005 ve 2007’de ise Ankara’nın Bala ilçesinden gelen sarsıntı haberi, tekrar yürekleri ağızlara getirdi. Prof. Dr. Murat Utkucu’ya nazaran bu zelzelelerde 1999’un izi vardı. Yani Ankara üst merkezli sarsıntılar de yaşanabiliyordu. Prof. Dr. Utkucu, bunu şöyle anlatıyor:
“Ankara merkezli zelzelelerin 500 yıl içindeki en değerli örnekleri 1668 Kuzey Anadolu ve 1944 Bolu-Gerede depremleridir. Bu sarsıntılardan birincisi yaklaşık 8, oburu yaklaşık 7.6 büyüklüğündedir. Ağustos 1668’de 3 zelzele yaşanmıştı. Bunlardan üçüncüsü en büyüğüdür. Bu zelzelelerde bilhassa Ankara’nın Beypazarı ve Ayaş ilçelerinde hasara yol açtığı ve Ankara merkezde de yıkımlar oluduğu rapor edilmişti. 1944 sarsıntısının Ankara’da yol açtığı can ve mal kayıpları hakkında periyodun gazete haberleri bir fikir veriyor. 2005 ve 2007 yıllarında Bala İlçesi’nde büyüklükleri 5.5 ile 5.7 ortasında değişen 3 sarsıntı küçük çaplı hasarlara ve paniğe yol açmıştır. Sakarya Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü’nde yapılan bir araştırma, bu sarsıntıları 1999 İzmit ve Düzce zelzelelerinin tetiklediğini göstermiştir. Bu örnek KAF zelzeleleri ile Ankara civarındaki fayların etkileşimi açısından enteresandır.”
Prof. Dr. Utkucu, sözlerini Ankara’nın KAF’a olan uzaklığını kıymetlendirerek şu biçimde noktaladı:
“Türkiye’de en büyük zelzele tehlikesini oluşturan Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) Ankara kent merkezine yaklaşık 100 km uzaklıkta. Lakin Ankara’nın bu faya daha yakın ilçe merkezleri vardır. Kızılcahamam ve Nallıhan 45, Beypazarı 65 ve Ayaş 85 km uzaklıktadır. Münasebetiyle büyüklüğü 7.5 üzeri olan zelzeleler üretebilen bir faya bu kadar yakın uzaklıklara sahip yerleşimleri olan bir vilayet için sarsıntı tehlikesinin olduğu açıktır.”