Tanrıların armağanları: Bitki, ağaç ve bahçe

Selim Martin*

Dünyanın farklı coğrafyalarının mitolojilerini incelediğinizde, aslında hikayenin bir tane olduğunu, kulaktan kulağa, tabletten kâğıda aktarılırken mahallî özellikler eklenerek çeşitlendiğini rahatlıkla görebilirsiniz. Evvelki yazılarımızda bahsettiğimiz üzere hikaye; “her söyleyenin ağzında; iklimine, coğrafyasına ve hayal gücüne nazaran basitçe değişen, gelişen ve buna karşın daima fakat daima tekrar edilen tek bir tanedir.” Uzakdoğu efsanelerindeki dünyayı alttan kuşatan devasa ağacın kökleri üzere, hikayeler de aslında birebir sözün tekrarlanan çeşitleridir. Yazının icadına kadar geçen müddette, kelamlı gelenek dağları, ovaları ve denizleri aşmış, insanın ayak bastığı her yere yayılmıştı. Yazıyla birlikte; kurallar, düzenler ortaya çıkmış, anlatı başlangıçtaki gerçekliğinden kopmuş, imge aslından uzaklaşarak simgeye dönüşmüş oldu. Bunlarla birlikte, yazılı metinlerin tekdüze bir sistem içermesi, bilen gözler için takip edilmesi hayli kolay bir basmakalıp öyküleme prosedürü oluşturuyordu.

İnsanın en büyük sorunlarından birisi olan “boğaz derdi” yani beslenme ile ilgili hikayelerin de bundan nasibini aldığını söylemek gerçek olacaktır. Bir avın yarattığı karmaşa ile bir meyvenin getirdiği lezzet, birinci başından itibaren insan kümelerinin üzerinde en çok konuştuğu mevzu olmaktadır. Bugün dahi “kültür” öncelikle besinlerin tarifiyle kendini göstermeye devam ediyor.

Avcılık ve toplayıcılıkla geçen milyonlarca yılın tüm zorlukları, bitkilerin kültüre alınması ve hayvanların evcilleştirilmesiyle – hayat ne kadar kolaylaşmış görünse de- unutulmamış, tahminen de karnını doyurmak bir daha eskisi kadar sıkıntı olmasın diye, vakitle bu yeni beslenme biçimi, armağan olarak kutsanmış görünmektedir. Yazılı mitlere nazaran ister Yakındoğu’da ister Polinezya üçgeninde, isterseniz de Amerika Kıtası’nda yaşayın, hayvanlar ve bitkiler rablerin insanlığa armağanıdır.

BUĞDAY-İNSAN İLİŞKİSİ

Bu armağanları saymaya çalışırken kelama neresinden başlasak bilemedim. Haydi, içinde yaşadığımız coğrafyada, ismine “Ölmez Ağacı” denilen zeytinden konuşalım evvel. Hz. Adem’in ölüp Tabor Dağı’na gömülürken, cennetten getirilip ağzına koyulan üç tohumun, Zeytin, Sedir ve Servi ağacına dönüşmesinden mi başlayalım, Hz. Nuh’un, tufanın bitip bitmediğini öğrenmek için gönderdiği güvercinin ağzında gelen zeytin koluyla mı? İsis’in, Mısır halkına zeytin bitkisini tanıttığı vakit mı, yoksa Athena’nın Atina kentine zeytin ağacını armağan ettiği vakit mı başladı bu alakanın hikayesi? Bilemediniz değil mi, ben de bilemiyorum. En uygunu zeytin ağacı ile ilgili ve Homeros’a atfedilen bir kelamı buraya taşıyıp ortadan çekilelim isterseniz.

“Herkese aitim ve kimseye ilişkin değilim. Sen gelmeden evvel buradaydım ve sen gittikten sonra da burada olacağım.”

Yakındoğu coğrafyasının bir öbür değerli bitkisi- ki bugün dahi dünyada birinci sıradaki yerini korumaktadır- buğdaydır. Son Buzul Doruğunun (Last Glacial Maximum) akabinde ortaya çıkan global ısınmanın getirdiği erime ve bol yağış, sulak ortam seven otsu bitkilerin çoğalmasını sağlamıştı. İklime uyarak yarı yerleşik bir hayata geçen Homo Sapiens’in bu bitkilerin beslenme açısından kıymetini kavraması çok da uzun sürmemiş olmalıydı. Resen büyüyen, yemesi hoş ve doyurucu buğdaygilleri kolaylıkla toplamak için yaptıkları orak bıçakları, vakitle işe yaramayan başka otları ortadan kaldırmaya, bu hoş besine yayılması için yeni ortam sağlamaya dönük de kullanılmıştır. İşte, tabiata yapılan en keskin müdahalelerin tahminen de birincisi olan bu davranış, yerleşik hayata geçtikten sonra buğday-insan alakasını hızlandırmış, evvel evcilleştirmeye oradan da tarım üretimine giden yolu başlatmış görünmektedir.

Buğdayla bu kadar haşır neşir olan ve şimdi din-tanrı kavramı bulunmayan birinci yerleşik avcı-toplayıcılar, birkaç bin sene içerisinde tarım toplumuna dönüşürken, bugün ispatlayabildiğimiz çeşitli Ata-kültü uygulamaları dışında, bu armağanı nasıl manalandırdılar, tam olarak bilemiyoruz. Fakat binlerce yıl sonrasında ortaya çıkan birinci yazılı metinlerde, geçmişe yönelik bir hikayenin izlerini sürmek mümkün olmaktadır.

Sümer mitlerinde, Annunakiler olarak isimlendirilen; çoğul, erkek ve bayanlardan oluşan, Sümerlilerden uzun uzun yıllar evvel dünyada karar sürmüş bir tanrı-tanrıçalar topluluğundan bahsedilir. Eski hoş vakitlerin – büyük ihtimalle eski kelamlı geleneğin mirası – kıssalarının anlatıldığı bu mitlerde, Du-ku kutsal dağında yaşayan Annunakilerin, insanlara evcil buğdayı, evcil koyunu ve dokumayı armağan ettiklerinden bahsedilir. Bugün, buğdayın anavatanı olarak kabul edilen – eski volkan- Karacadağ’ı ve bu dağın görülebildiği coğrafyalarda birinci yerleşik yaşama geçen toplulukların, bitkilerin kültüre alınması, hayvanların evcilleştirilmesi ve dokuma teknolojisinin geliştirilmesinde öncü olduğu düşünülürse, Sümer söylencesi daha anlaşılır hale gelir. Görünen o ki; başlangıçta Neolitik ihtilali gerçekleştiren birinci yerleşik köylüler ve bu muvaffakiyetlerini kutladıkları ata-kültü ritüelleri vardı. Vakitle bizim Karacadağlılar bir Annunaki’ye, evcilleştirdikleri “buğday”da – her vakit olduğu üzere – bir ilah armağanına dönüşmüş görünmektedir.

Buğdaydan bahsetmişken, haydi buğdaygiller (Poaceae) familyasının bir öbür üyesi ile tanışmaya Amerika’ya gidelim. Kıtanın yerlilerinden Zuni, Mikasuki ve Cheyenne kabilelerinin her birinde insanlığa armağan edilen mısır bitkisi hakkındaki söylencelere bir göz atalım. Zuni mitinde insanın yaradılışı hikayelerinin içine gizlenmiş, iki büyücünün dünyadaki tüm tohumları ellerinde tutarak bir kasabaya gelmeleri ve açlık ile gayret etmek istiyorlarsa genç kız ve erkek çocukların kurban edilmesini kabul etmeleri konusunda halkı ikna ettikleri hikaye en değişik olanlardan birisidir. Büyücüler, kabile şefinin kız ve erkek çocuğunu mısır tohumları ile toprağa gömerler, kuvvetli yağmurlarla geçen dördüncü gün erkek çocuk dirilerek geri dönecek, hafif yağmurlarla geçen beşinci günden sonra ise kız çocuk dirilerek geri dönecektir. İki çocuk da sağ salim döndükten sonra mısır olgunlaşacak ve yenmeye hazır hale gelecektir. Birinci mısır hasadının tadı acı ve yakıcı olunca büyücüler; karga, baykuş ve çakalı mısır yemek için çağıracaklar, onlar yedikçe mısır tatlılaşacak ve insanların yemesi için uygun hale gelecektir. O gün bu gündür bu hayvanları mısır tarlalarından uzakta tutmak bu sebeple olsa gerek.

AVCI-TOPLAYICI HAYATTAN TARIM TOPLUMUNA GEÇİŞ

Cheyenne mitolojisinde; ava giden babanın bir daha dönmemesi, annenin yabani bitki toplayarak çocuğunu beslemekte zorlanması üzerine gelişen söylence, tam olarak avcı-toplayıcı hayattan tarım toplumuna geçiş devrini yansıtır. Çocuk gündüzleri barınakta aç ve yalnızken, bir mucize olarak, kendisinden çok çok şişman bir oyun arkadaşı ortaya çıkar. Gündüzleri birlikte oynarlar, hava kararınca konuk kaybolur sarfiyat. Her akşam gitmeden evvel, şişman konuğun öğrettiği birebir şarkıyı söyleyerek dans ederler.

“Küçük çocuk tek başına

Küçük çocuk tek başına

Beni yiyebilirler!

Hey hey hey” / Halkımı Doyurmak- Cheyenne Halk Şarkısı

Günler sonra, müziğin en can alıcı yerinde aç çocuk artık dayanamaz ve mucizevi konuğuna bir bıçak batırır, annesi ile birlikte, etrafa saçılan mısır tanelerine şaşkınlıkla bir mühlet bakar ve sonra süratlice kaçan konuğun peşine düşerler. Yoldaki tanelerin sonunda büyük bir mısır çuvalı bulurlar. Artık kendileri dahil tüm kabile bir daha hiç aç kalmayacaktır.

Mikasuki mitolojisindeki mısır hikayesi de birebir Cheyenne kültüründe olduğu üzere geçiş periyodu hikayesidir. Lakin bununla birlikte hikayedeki yaşlı bilge bayan imgesi hem toplayıcılık işinde hem de daha sonra tarım üretiminde bayanların baskın rolünü tartışmasız biçimde ortaya koyan öğeler içermektedir. Anneanneleri ile yaşayan başarılı iki genç erkek avcı, et yemekten o kadar sıkılmışlar ki yaşlı bayan onları mutlu etmek ismine, daha evvel kimsenin bilmediği mısır ve fasulye bitkilerini pişirerek onlara yemek yapar. Hayatları boyunca yalnızca etle beslenen gençlerin ne kadar memnun olduğunu iddia etmek sıkıntı olmasa gerek. Yaşlı bayan ölmeye yakın, bu bitkilerin gizemini torunlarıyla paylaşarak artık herkesin mısır ve fasulye yetiştirmesine de ön ayak olacaktır.

Her üç hikaye, içinde barındırdığı, yeraltından gelen büyücüler, bir görünüp bir kaybolan çocuk ve bilge-kadın üzere karakterlerin varlığı ile bitkinin toplumda yarattığı karşılığı çok açık tabir etmeyi başarmıştır. Avcı-toplayıcılar için besini üretebilmek bir mucizedir, bu türlü üretilebilir bir bitkiyle de fakat mucizevi formda tanışmalarına şaşırmamak gerekir.

‘BÜYÜK BİR RUH SESİMİ DUYDU VE BİZE YENİ BİR ŞEY GETİRDİ’

Bir diğer Kızılderili söylencesinde, beslenme sorununun tahlili için yalnızca kutsal varlıklara değil tıpkı vakitte bir kahramana da gereksinim duyulduğu görülür. Söylencede, yoksul ve çocuklarını doyurmakta zorlanan lakin Büyük Ruh’a şükran duymayı hiç eksik etmeyen bir babanın en büyük çocuğu kahraman olarak karşımıza çıkar. Babası üzere şükran dolu bir karaktere sahip Wunzh; büyüyüp de kendisine hayatı boyunca hangi ruhun rehberlik edeceğini öğreneceği Ke-ig-niş-im-o-win (oruç töreni) ritüelinin vakti gelince, merasim için konutundan biraz uzağa kurulan klasik odasında oruç tutmaya başlar. Gündüzleri tabiatta yeni açan çiçekleri seyrederek yürüyor, geceleri de zihnini hoş hayallere açıyordu. Ormanlarda dolaşırken bitkilerin, otların, tomurcukların insanların yardımı olmadan nasıl büyüdüklerini ve hangilerinin şifalı yahut zehirli sular içerdiğini öğrenmek için duyduğu büyük istek, akşam odasına çekildiğinde Büyük Ruh’un insanlara beslenmek için hayvan avlamak ve balık tutmaktan daha kolay bir ömür yolu verip veremeyeceği sorularına dönüşüyordu. Oruçla geçen üçüncü günün sonunda, düzgün giysili ve kibar bir genç göklerden onu ziyarete gelir. Büyük Ruh’un; savaşmak, güçlü olmak yerine halkını doyurmakla ilgili niyetlerini çok beğendiğini Wunzh’a aktarır.

Misafir, sonraki dört gün boyunca ziyaretlerini arttırır ve her geldiğinde kahramanımızı kendisi ile güreşmeye zorlar. Yedinci günün akşamında, oruç nedeniyle çok güçsüz olmasına karşın, halkını doyurmaktaki kararlılığı ve hamasetinden güç alan kahramanımız rakibini nihayet yenmeyi başarınca, istediği şeylerin gerçekleşmesinin önü açılacaktır. Evvel, hoş giysili ve kibar adamın vücudunu – ona anlatıldığı üzere – toprağa gömer. Bahar boyunca mezarı ziyaret eder, yabani otları temizler ve toprağı sular. Çok geçmeden yeşeren filizlere, köydeki kimseye bahsetmeden bakmaya devam eder. Yaz bitip de parlak renkli ipeksi püskülleri, sallanan sorguçları ve dik yapraklarıyla, altın koçanlarla dolu harika bir bitki ortaya çıkınca başta babası olmak üzere tüm köyü çağırır.

Wunzh “Bu arkadaşım” diye bağırdı, “O bütün insanlığın arkadaşı Mondawmin (mısır). Artık sırf avcılığa bağlı kalmak zorunda değiliz. Bu armağan üredikçe ve beslendikçe toprak bizi besleyecek.” Sonra bir başak çekti, bak baba, dedi, ben bunun için oruç tuttum. Büyük Ruh sesimi duydu ve bize yeni bir şey getirdi. Halkımız yalnız av peşinde koşmak ve suları izlemek zorunda kalmayacak. Sonra babasına yabancının verdiği bilgileri aktardı. Ona geniş yaprakların güreşte elbiselerin soyulduğu üzere soyulması gerektiğini anlattı. Tohumun dış kabuğu soyulana kadar nasıl ateşte tutulması gerektiğini, bütün süt tohumda kalırken nasıl kızardığını gösterdi. Bütün aile yeni büyüyen tohumlarla ziyafet verdiler ve onu veren lütufkâr Ruh’a şükranlarını bildirdiler. Böylelikle mısır dünyaya geldi ve o günden beri de yeniliyor. / Ojibwa Kabilesi- Mondawmin Efsanesi

Bu söylencenin yazıya geçirilmesiyle ortaya çıkan basmakalıp öyküleme metoduna dikkatlice baktığımızda, gerisindeki eski kelamlı anlatımın gerçekçiliği açıkça görünüyor. Tıpkı bizim coğrafyanın buğday hikayelerinde olduğu üzere, yeni şartlara süratlice adapte olan bir kişi, bir cet, vakitle bu başarıyı ilahi bir varlıkla paylaşmak durumunda kalmış. Yerliler; İspanyollar ve Hıristiyan misyonerler ile karşılaşmasalardı, büyük ihtimalle mısırı evcilleştiren bu cet, şimdilerde uzak vakitlerin bir yaradanına çoktan dönüşmüş olacaktı. Tarımcı toplumların toplumsal örgütlerinin, ahlak sistemlerinin, merasimlerinin ve mitolojilerinin en büyük kaygısı bireyciliğin görünümlerini bastırmak olmuştur. Bu çoklukla insanları kendi çıkarları, istekleri ve tecrübe kipleriyle değil, toplum egemenliğinde geliştirilip yaşatılan duygusal sistem ve davranış kalıplarıyla hareket etmeye ikna ederek yahut zorlayarak yapılmıştır. Bitkiden çıkartılan ders, bireyi sadece bir hücre yahut daha büyük bir sürecin bir anı – bir soyun, ırkın yahut daha geniş sözle bir tıbbın parçası- olarak gören bakış açısı, şahsî kendiliğindenliği, kendini keşfetmenin her dürtüsünü yok edecek kadar değersizleştirir. Bu kaygı, o kadar baskılayıcı bir davranış oluşturur ki, vakitle bir dine dönüşür.

“Size tam gerçeği söylüyorum: Bir tohum (buğday) tanesi yere düşüp ölmezse, o yalnız kalır; lakin ölürse, çok mahsul verir.” / Yuhanna 12: 24

Kızılderili mitlerinde gördüğümüz, öldürülen kutsal varlığın gövdesinin besin bitkisine dönüşmesi biçimindeki mitolojik imge, Endonezya’nın doğusu, Melanezya ve Avustralya’da, zirvesini Havainin oluşturduğu Yeni Zelanda ve Paskalya Adasının öteki uçlarını oluşturduğu, Polinezya adalar üçgeninde de motamot görülür. Burada da “kahraman”, söylencenin olmazsa olmaz karakteridir.

‘CANAVAR YILANBALIĞI MİTİ’

Gözümüzü, Polinezya’nın Herakles’i (Herkül) olarak tanımlayabileceğimiz kahramanı, ünlü Maui’ye çevirelim. En âlâ bilinen büyülü kahramanlıkları; denizin tabanından adaları avlayıp çıkarması, güneşi, oyuna getirip yavaşlatması, arkadaşlarına dünyada daha fazla yer açabilmek için göğü kaldırması ve “annesinin mutfağından ateş çalması” hikayeleridir. Kimileri ne kadar da tanıdık değil mi? Bunlar çok havalı işler olsa da boğaz kederine de deva bulmak lazım Maui Efendi; o denli bedavadan kahramanlık yok!

Her şey, tutkulu ve hoş Hina’nın, ada söylencelerinin meşhur, ürkütücü yılan balığı olan kocası Te Tuna’dan (fallus) sıkılıp, yemek bulmaya çıkıyorum diyerek konuttan kaçıp kendisine yeni bir eş araması ile başlar. Hina çok alımlı bir bayandır lakin kocasının namını duyan tüm erkekler ondan süratlice uzaklaşacaktır. Bayan, kahramanımızın klanına ulaşınca, Maui’nin annesi oğlunu Hina’yı eş olarak alması için kandırır. Sorunsuz başlayan bu bağ, etraftaki tüm erkeklerin, kıskançlık içinde, daima Te Tuna’ya gidip karısının Maui ile birlikte olduğunu ballandıra ballandıra anlatmasıyla kasvete girecektir. Nihayetinde Te Tuna ile Maui karşı karşıya gelecek, alışageldiğimiz üzere kahramanımız kazanacak ve Te Tuna’nın başını kesecektir. Asıl hikaye ise bu tekdüze kalıptan sonra başlar.

Kahramanın annesi Hua-hega Maui’ye “Başı al ve konutumuzun köşesindeki direğin yanına göm” dedi. Maui denileni yaptı ve bir daha da aklına getirmedi. Bir akşam Te Tuna’nın başının gömülü olduğu köşede otururlarken Maui kumdan yeni bir sürgün çıktığını gördü. Şaşırdı. Hua-hega ona “Yanında büyüyen bitki rabler ülkesinden deniz yeşili renkli kabuk’ olarak bilinen bir çeşit hindistancevizidir. Zira denizin derinliklerinden geldi, bize kendi ülkesinin rengini veriyor” dedi, bedelli hindistancevizi ağacına âlâ bak, hepimize yiyecek vereceğini göreceksin.” Maui olgunlaşınca meyveleri topladı. İçindekini herkes yedi, kabuklarını içki kabı olarak kullandı. / Fegatu Adası – Canavar Yılanbalığı

Avcılık-toplayıcılıktan üretimciliğe geçişi anlatan bu hoş “canavar yılanbalığı” mitinde en dikkat alımlı nokta, daha evvel Mikasuki söylencelerinde de karşımıza çıkan yaşlı-bilge bayan imgesidir. Öbür tüm hikayelerinde başrol olan kahraman Maui, bu hikayede güya annesinin ona biçtiği senaryoyu canlandırmak dışında bir iş yapmamış görünmektedir. Anne Hua-hega’nın, Hina’yı oğluna eş olarak aldırması, Te Tuna’nın başını toprağa gömdürmesi ve tüm herkese sürpriz bir biçimde filizlenen meyveyi onun zati tanıyor olması; besin üretiminde bayanların rolünün, bir mit vasıtasıyla, açıkça gözler önüne serilmesi değil de nedir?

‘KALBİMİ VE İÇ ORGANLARIMI KAPIMIZIN YANINA GÖM’

Yukarıda da bahsettiğimiz üzere, insanın üretimdeki rolü, kurgu tıpkı kalmakla bir arada, vakit içerisinde evvel kutsallaşmış doğal varlıklara sonra da ilahlara atfedilecektir. Örnek olarak, Hawaii’nin bitki söylencelerinin en ünlüsüne göz atmakta yarar var. Hilo kentinde bir adamın açlıktan ölmesi üzerine şekillenen hikaye; gömülen bir vücudun besleyici bir bitkiye dönüşmesi mitlerinin tekrar örneklerinden öbür bir şey değildir. Lakin burada kahramanların yerini dindar bir baba ile rabler alacaktır.

Büyük yiyecek kıtlığı sırasında, beslenmekte zorlanan bir ailesi ve hasta bir bebeği olan bir adam, Puueo’daki tapınağa dua etmeye giderek allahtan ne yapması gerektiğini öğrenir ve gelip karısına tek tek anlatır.

“Soylu mo’o’nun sesini duydum, dedi. Bu gece öleceğim. “Karanlık, denizin üstünü örter örtmez, başımı siyah bir örtüyle örtecek, gövdemden soluğum kesilince başımı dikkatle su kaynağının yanına gömeceksin. Kalbimi ve iç organlarımı kapımızın yanına göm. Ayaklarım, bacaklarım, kollarımı tıpkı biçimde sakla. Sonra ikimizin daima dinlendiği divana yat, gece boyunca dikkatle çevreyi dinle ve güneş sabah göğünü kızartana kadar kıpırdama. Küçük oğlumuzun hayatı kurtulacak. Bunları dedi ve yüzüstü düşüp öldü.”

Söylence; kocasının dediklerini eksiksiz yapan bayanın, bütün meskeni saran ağaç, bitki ve küçük otlara isim vermesiyle ve çocuğuna bunları yedirmesiyle devam eder:

“Kapının önünde tam kocasının kalbini gömdüğü yerde çıkan ağaca ve meyvesine Ulu (Ekmekağacı) ismini verdi. Dev yapraklı, sarı meyvalı ağaca ise Muz dedi. Fidan üzere saplar ve sarmaşıklar vardı; birincisine şeker kamışı, ikincisine yam ismini koydu, sonra küçük çocuğu çağırarak meyveleri toplattırdı, en büyüğünü ve uygununu yaradanlara ayırarak kalanları kızgın kömürde kızarttı.” / Hawaii Mokuola Adası – Ulu Efsanesi

Ağaçları büyütmeyi ve meyve yetiştirmeyi madem başardık, diyar diyar gezerek örnekleri çoğaltalım.

Japonya’nın Hristiyanlık sonrası hikayelerinden olan; Mikado’nun, 141 yaşında ölmeden çabucak evvel kahraman Tajima-mori’yi “Zamanı Olmayan Beğenilen Kokulu Ağacın” meyvesini getirmesi emeliyle ebedi ülkeye göndermesi efsanesi, bizim Sümer mitlerinden bildiğimiz Gılgameš çeşitlemelerinden birisi üzere görünmektedir. Sonunda kahraman ağacın meyvesini koparmayı başarır lakin bu ortada Mikado çoktan ölmüştür. Sonra Tajima-Mori meyveyi dörde ayırıp bir modülünü İmparatoriçeye, başkasını kutsal hükümdarın mezar kapısına sunar. Büyük ihtimalle başka modüllerin birisi kendisine oburu de halka paylaştırılacaktır. Vakti olmayan beğenilen kokulu ağacı sorarsanız, portakal canım, bizim portakal. Anavatanında oturup, bu meyveyi hiçbir efsanemize mevzu etmememize bakmayın, biz de türkülerimize mevzu etmişiz…

“Portakalım tekerlendi, yedik sıra şekerlendi aman kaçalım vay vay…”

İSKANDİNAV MİTLERİ

Gezmeye devam. Şimdiki durağımız İskandinav mitleri. İnsanın yaradılışı hikayelerinin tahminen de en ilginci, İskandinav kültüründe yer alan, iki ağaç kütüğüne can verilmesi söylencesidir. Bor’un oğullarının (Odin, Vili ve ve) kıyıda yürürlerken iki kütüğe rastlaması, kütüklere insan biçimi verdikten sonra sırayla onlara, nefes ve hayat; idrak ve hareket yeteneği, konuşma, duyma ve görme yeteneği bahşetmesi hikayesi hem yaradanlara biçilen rolü hem de insan ömründe ağaçların yerini göstermesi bakımından çok değerlidir. Çünkü hikayenin devamında buraların altı dikkatlice çizilir. Rabler; erkeğe Askr (dişbudak ağacı) bayana ise Embla (karaağaç) dediler. İnsan ırkı işte bu ikisinden türedi ve Midgard denen topraklar onlara bahşedildi.

Meyveler; avcı-toplayı toplumlardan bu yana insanların en kıymetli besin kaynaklarından birisidir. Yerleşik yaşama geçen toplumlar, vakit içerisinde buğday evcilleştirmede gösterdikleri başarıyı meyve yetiştirmede de göstermişlerdir. İnsanların tarlaların iç kısımlarına, kenarlarına ya da hudutlarına meyve ağaçları dikmesi bugün olduğu üzere birinci üretimcilerin de sıklıkla uyguladığı bir usul olmalıydı, çünkü bu sayede asıl eser (buğday) bir nedenden ötürü ziyan görürse, meyveler onun yerini tutabilirdi.

İnsanların kültüre aldıkları tarım eserlerinin sayısı arttıkça, bilhassa de sulamalı tarıma geçildikten sonra, meyve yetiştiriciliği bir yan eser olmaktan çıkıp asıl geçim iktisadı araçlarından birisine dönüşmüştür. Bugün bahçecilik ismi verilen bu faaliyetin en erken örnekleri, Kalkolitik Çağ’da Mezopotamya’da karşımıza çıkan hurma yetiştiriciliği olabilir. Bunlarla birlikte bilhassa Tunç Çağı’ndan, ağaç tipleri ile eserlerin ekonomik karşılıklarına kadar ayrıntılı bilgilerin, çok sayıda yazılı metin sayesinde elimizde olduğunu söylemek gerekir.

SİZCE RABLERİ NE YATIŞTIRIR?

Bu duruma Anadolu’dan bir örnek olarak Hitit kaynaklarından bahsedelim. Boğazköy’de ele geçirilen çivi yazılı tabletlerde üzüm, zeytin, incir, nar, elma, kayısı, kiraz, hurma, armut, muşmula, kızılcık, kuşburnu, badem, fıstık üzere çok sayıda meyve ismi yer almaktadır. Bu meyvelerin taze tüketiminden kurutulmalarına, dini merasimlerden ritüellerde kullanımına kadar çok çeşitli bilgiler de tıpkı yazıtlarda karşımıza çıkar. Madem yazılı metinler elimizde, rablerin armağanı bu ağaçların kullanımını gösteren enteresan bilgilere bir değinelim.

Yazılı kaynaklardan anlaşıldığı üzere Hititler; rablerin kentlerde ve kasabalarda yaşadığına inanıyorlardı. İlah bir sebepten ötürü öfkelenerek ya da kızarak kentini terk ederse onu geri çağırmak için birtakım bitkilerden faydalanarak yapılan yakarma/ çağırma ritüellerini kullanıyorlardı. Sizce ilahları ne yatıştırır? Bilmesi çok kolay, sofrada görünce bizi de memnun eden şeyler; zeytin-zeytinyağı, incir, üzüm, malt, kızıl buğday ve bal.

Tanrı kızarsa yapılacakları öğrendik ancak ya insan ilahlara kızarsa ne olacak? Buyurun II. Murşili’nin duasına:

“Ey ilahlar, siz ne yaptınız ne işlediniz? (Ülkeye) bir salgın hastalık getirdiniz (öyle ki) tüm Hitit halkı ölmektedir. Münasebetiyle hiç kimse sizin için ne kurban ekmeği ne de şarap sunabilmektedir. İlahların tarla ve bahçelerini daima olarak işleyen çiftçiler ölüp gittiler; artık onlar ilahların tarla ve bahçelerini işleyememektedir. Artık hiç kimse hasat kaldıramamaktadır.”

İnsan ölürse rabler nic’olur üzere ince bir tehdit içeren bu duayı aklımızın bir kenarına yazıp, Helen mitolojisindeki en hoş iki bahçeyle son sözlerimizi aktaralım. Neydi önermemiz? Bitkiler, ağaçlar rablerin armağanıdır. Sonunu da bağlayalım; yaradanın olan ona geri döner. Helen söylencelerindeki en hoş bahçelerden birincisi, bugün Gürcistan topraklarında kalan Kolkhis kentindeki Kral Aietes’e ilişkin bahçedir. Altın postun peşine düşen kahramanların anlatıldığı Argonotlar Seferi efsanesinde, şan-şöhret kadar, bu bahçeyi görme ve oradaki zenginliklere ulaşma isteği de değerli yer meblağ.

Türlü türlü ağaçlar ve çiçeklerle bezeli bu bahçede, dört çeşme vardı: Birinden buz üzere su, ötekilerden süt, bal ve en sonuncusundan da ilah Dionysos’un insanlığa armağan ettiği şarabı akıyordu gürül gürül. /Argonautika – Rhodos’lu Apollonios

Tek ilahlı dinlerdeki “cennet” tanımlarına epey benzeri bu tabirler, bırakın Helenistik Çağ’ın insanlarını, günümüz toplumunun bile ağzının suyunu akıtmaya kâfi. Gelelim ikinci bahçemize. Hesperidlerin bahçesi olarak bilinen bu yer; şan-şöhret, zenginlik peşinde koşan kahramanlara kapalı ne yazık ki. Sırf tanrılar/ tanrıçalar ile gerçek halk kahramanları bu hikayede kendine yer bulabilir.

YALNIZCA RABLER / TANRIÇALAR İLE GERÇEK HALK KAHRAMANLARI

Tanrıların egemenlik uğraşında, üçüncü nesil galip gelmiş, Zeus, kardeşleri ile iktidarı ele geçirmişti. Artık çoğalmak, paylaşmak ve yönetmek vaktiydi. Kız kardeşi Hera ile düğünleri Gaia’nın (Toprak Ana) altın elmalarının olduğu bahçede yapılmıştı. Antik dünyada bu cins büyük birleşme merasimleri “Kutsal Evlilik” (Hieros Gamos) olarak isimlendirilir ve yeni ömrün kurulması için başlangıç kabul edilir. Gaia, altın elmaları düğün armağanı olarak Hera’ya armağan eder, Hera da bu elmaları bahçeye kendi eliyle geri eker. Nektar (tanrı balı) akan ırmakların ve ölümsüzlük sağlayan altın elmaların bulunduğu bu cennet bahçesine; göğü sırtında taşıyan Titan Atlas’ın kızlarını (Hesperides) ve pençeleri zehirli, yüz başlı yılan Ladon’u bekçi olarak koyarlar.

Bahçeden getirilen bir elmanın bilinen birinci hoşluk yarışına ve daha sonra Troya Savaşı’na yol açmasını ve bu bahçeye ulaşabilen Helenlerin en büyük ulusal kahramanı Herakles’in (Herkül) maceralarını diğer bir yazımıza bırakalım ve cennet demişken kadim Sümerliler ve büyük ozan Homeros’un birer şiiri ile yazımızı kapatalım. Tahminen de cennet bahçesi bu şiirlerde batındır.

(Orada) aslan öldürmez,

kurt kuzuya saldırmaz…

yaşlı bayanları ben yaşlı bayanım demez,

yaşlı erkekleri ben yaşlı erkeğim demez.

Sümer Şiiri – MÖ 2050

ölümsüz dünyanın ucuna götürecek seni..

öyle rahat yaşar ki beşerler orda: hiç kış olmaz,

ne kar yağar, ne yağmur,

insanları serinletmek için Okeanos’tan yükselir

esen yelleri Zephyros’un tatlı tatlı.

Odysseia – Homeros

*Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı

Tanrıların armağanları: Bitki, ağaç ve bahçe

İlgili

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et