Özlem Karahan
‘Valizdeki Mektup’ ve ‘Hangi Dildedir Aşk’ isimli hikaye kitaplarının yanı sıra ‘Ağıtın Sonu’, ‘Temmuz Çocukları’ ve ‘Arı Fısıltıları’ isimli romanlarıyla sıkı bir okur kitlesi olan, edebiyatımızın güçlü seslerinden Menekşe Toprak, ‘Dejavu’ isimli yepisyeni romanıyla okurlarının karşısında.
Gerçek ve kurgunun yan yana salındığı bu yeni romanda iki bayanın, edebiyat ve basın dünyasında derin izler bırakan gazeteci ve muharrir Suat Derviş ile onun yaşadığı devirden bir asır sonra Derviş’in öyküsünün peşine düşen bir bayan akademisyenin kıssasını anlatıyor.
1920’ler Berlin’i ile 2020’lerin Berlin’ini de anlattığı bu romanın kendisini çok değiştirdiğini söyleyen Menekşe Toprak’la ‘Dejavu’yu, Suat Derviş’i, insan hakları ekseninde göçü, bayan uğraşını ve daha birçok başlığı konuştuk.
İki farklı yüzyılda yaşamış iki bayanın paralel ilerleyen öykülerini anlatıyorsunuz. Bu bayanlardan biri gazeteci, müellif Suat Derviş. Onu bir roman kahramanı olarak yine kaleme alma fikri nasıl oluştu?
Suat Derviş’i bir roman bireyi olarak anlatma fikri her şeyden evvel peşine düştüğüm sorularla doğdu. Evvel Derviş’in Berlin’ini öğrenme ve manaya isteğiyle yola çıktım, romanlaştırma fikri çok sonra doğdu. Hitler faşizminin yerle bir etmeden evvelki çok renkli ve çokkültürlü Berlin yıllarına Osmanlı’nın son devrinde yetişmiş İstanbullu bir bayan direkt tanıklık etmişti, üstelik böylesi bir kentte kalemiyle geçinebilmişti. Birinci işittiğimde buna inanmakta zorluk çektim zira Suat Derviş’in ismi Berlin bağlamında aşina olduğum şimdiki hiçbir kaynakta, araştırma ve incelemede geçmiyordu.
Dejavu, Menekşe Toprak, Doğan Kitap, 256 syf. 2022. Tam manasıyla unutulmuş, adeta yok sayılmıştı Suat Derviş. Tahminen de Berlin yılları hakkında, kendi yazdığı kısacık anıları dışında tatminkâr bir bilgiye sahip olsaydık ne böylesi araştırmaya muhtaçlık duyardım ne de merakım bir romanla sonuçlanırdı. Zira ‘Dejavu’ romanıyla ben her şeyden evvel on yıllarca yok sayılmış Suat Derviş üzere bir muharririn yaşarken matbuat dünyasından nasıl adım adım aforoz edildiğini takip etmek istedim.
Romanda anlatılan öteki bayan kahraman ise günümüzde yaşayan, Suat Derviş’in hayat öyküsünün peşine düşen bir akademisyen. Nitekim yaşamış biriyle kurgusal bir karakteri bir romanda bir ortaya getirmeye nasıl karar verdiniz?
Ben-anlatıcı bayan akademisyen de yeniden aklımdaki sorularla birlikte dâhil oldu metne. Suat Derviş üzere konaklarda büyümüş, Osmanlı sarayıyla ailesel bağları bulunan, çok genç yaşta yazıp kendini kanıtlamış, hoşluğuyla de daima dikkatleri üzerine çekmiş ve sonra fakirleşip yalnızlaşmış bir bayanın bugün bize anlattığı ne? Ben bir okur ve bu devrin müellifi olarak bu trajedinin neresindeyim? Beni ona çeken ve büyüleyen yalnızca trajik bir hayat öyküsü mi, yoksa ortamızda kurulmuş öteki bir paydaşlık mevcut mu? Bu iştirakin tarifinde yalnızlaştırılmak, aforoz edilmek, ülkesini terk etmek zorunda kalmak da var mı? Yok yere mahpuslarda yatmış, yoksulluğa mahkûm ve sürgün edilmiş Nâzım Hikmet, katledilmiş Sabahattin Ali üzere müellif ve şairler de bu tanıma dâhil mi? Bu sorularla birlikte romanın çerçeve metni de sayabileceğim genç akademisyenin kıssası resen ortaya çıktı. Bu haliyle de planladığımın çok azına sadık kaldığım, kendi kendini yazdıran bir metin çıktı ortaya.
Suat Derviş’in hayat hikayesinde, yüklü olarak Berlin’de geçen yıllarını odağınıza alıyorsunuz. Bu devrin sizin için nasıl bir kıymeti var?
Aslında ‘Dejavu’ bir Berlin ve İstanbul romanı. Zira hem Berlin’deki Suat Derviş’in muhayyilesinde İstanbul var hem de İstanbul’un otuzlu ve kırklı yılları kurgu gereği mevcut romanda. 1924 yılında başlayıp 1933’te Nazi rejiminin iktidarıyla ortadan kaldırılan, Altın Yıllar olarak anılan Berlin’in bir devrini araştırmak ve anlamaya çalışmak ise ayrıyeten çok cazipti. Çağdaş hayatın, avangart sanatın, her türlü göçmenin başşehri sayılan kentte bayan edebiyatçıların da starlaşabildiğini, bayanın sokakta ve iş hayatında talepkâr olmaya başladığını biliyorum artık. Suat Derviş’in romanlarında içerden ve samimiyetle anlattığı bayan karakterlerinse böylesi bir ortamın ruhuyla beslendiğine inanıyorum artık. Kısaca, ben Nazilerin iktidara gelmesiyle Berlin’i terk etmek, o tarihten yirmi yıl sonra ise işsizliğe ve açlığa mahkûm edildiği için memleketi İstanbul’dan kaçarcasına Paris’e gitmek zorunda kalan Suat Derviş üzere bir bayana yakından bakmak, belirli duraklarını anlatıya dönüştürerek kavramak istedim bu romanda.
Romanınızdaki Suat Derviş karakterinin yaşadıkları, müellifin gerçek hayat hikayesinden ayrışıyor mu? Kurmaca ne kadar devrede?
Ben Suat Derviş’in yazdıklarına, hayatına taraf veren dönüm noktalarına, birlikte olduğu insanlara sadık kalarak oluşturdum metnimi. Yani bilinenden farklı bir yazgı çizmedim ona. Fakat bir hayat kıssası, biyografik bir roman yazmak da değildi hedefim. Çağrışımlar eşliğinde geçmişe dönüp muhakkak duraklarda bir muharririn iç sesini yakalamak, her şeyden evvel de herkesin kendini içinde bulabileceği, dost meclislerinde anlatılamayan hayatın gölgeli yanlarına bakmak değerli oldu benim için. Bu haliyle aslında yalnızca ben-anlatıcı akademisyen bayan figürüm değil, Suat Derviş’in anlatıldığı kısımlar da kurgudur. Derviş’in Nâzım Hikmet’e yazdığı mektup, Berlin’de Sabahattin Ali ve yıllar sonra evleneceği Reşat Fuat Bey’le karılaşması dâhil hepsi kurgu. Gazete arşivlerinden, öbür müelliflerin anlatılarından ve biyografik metinlerden yakaladığım ipuçlarıyla bir roman dünyası kurdum, diyebilirim.
Menekşe Toprak Derviş’in Berlin günlerini romanlaştırırken sizi en çok zorlayan ve size en keyif veren şeyler neler oldu?
Şunu baştan kabul ediyorum: Suat Derviş üzere bir ismi romanlaştırmak başlı başına bir risk. Natürel ben Berlin’de, tıpkı romandaki akademisyen üzere arşivlere girip araştırmaya başladığımda Suat Derviş şimdi böylesine starlaşmamıştı. Berlin yılları daha birkaç yıl öncesine kadar muamma, hatta neredeyse efsane gibiydi… Tahminen söylence üzere görünmesi de çekti beni. Suat Derviş’in Berlin’deki gerçekliğine vakıf olabilmek için onun bilhassa 1930’lu yıllarda yazdığı metinlerde iz sürmem, periyodun müelliflerini okumam, sinemasına tekrar bakmam, İkinci Dünya Savaşı’nın eskisini yerle bir ettiği Berlin’in sokaklarında farklı bir gözle yürümem gerekti. Ancak yalnızca Berlin değil, İstanbul’u, bilhassa Suat Derviş’in çağdaşı olan müellifleri tekrar keşfetmek, Küllük üzere periyodun muharrir kahvelerini hayal etmek çok heyecan vericiydi. ’Dejavu’yu yazmaya başlamadan evvelki benle sonraki ben ortasında kıymetli fark var desem, muhakkak abartmış olmam.
Suat Derviş her vakit yavuz ve hayatının iplerini kendi ellerinde tutmak için durmaksızın uğraş eden bir bayan olmuş. Öte yandan kimi kaynaklara nazaran, feminist çabaya karşı her vakit da uzaklıklı olmuş. Sizin romanınızda işlediğiniz Suat Derviş’in feminizmle nasıl bir yakınlığı var?
Ben Suat Derviş’i feminist, insaflı ve maddi açıdan paylaşımcı bir bayan olarak görüyorum. Lakin tıpkı Suat Derviş’in kişiselliği ve egosuyla da ortaya çıkan bir müellif, bir romancı olduğunu unutmamalıyız. Ablası Hamiyet ile gazeteci Neriman Hikmet dışında yakın bir bayan arkadaşı yok aslında. Erkekler dünyasında kendini ispatlamaya koyulmuş, böylesi bir sisteme baş tutmuş bir bayan. Üstelik yarattığı bayan figürleriyle bu dünyaya çok içerden baş tutarak ezberleri bozmuş bir müellif. Benim gözümde en değerli yanı bu. Zira periyodun çabucak hemen bütün erkek metinlerinde bayan ya fettan, erkeği yoldan çıkaran berbat ya da meskenine bağlı, sevilesi melek bayandır (Sabahattin Ali’nin ‘Kürk Mantolu Madonnası’nı bunlardan ayırıyorum – ki o da çağdaş Berlin ruhunu taşır ve lakin bayanı maalesef yeniden şark tarzı öldürür). Suat Derviş ise hayat bayanlarına dahi içerden bakar, seçimlerinin ardındaki nedenleri görür ve en değerlisi de aslında onların gözüyle toplumun zaaflarını ve ikiyüzlülüğünü ortaya koyar. Bu benim gözümde feminizmdir.
Derviş’in Berlin’deki günlerini anlatırken bir yandan da Berlin’de olan siyasi ve toplumsal gelişmeleri anlatıyorsunuz. Kentin tarihinin en parlak günlerinden Hitler’in iktidara gelişiyle faşizmin merkezine adım adım nasıl dönüştüğünü romanın art planında gösteriyorsunuz. Roman için nasıl bir araştırma/hazırlık süreci geçirdiniz?
Aslında, az çok bildiğim, öteden beri merak ettiğim bir periyottu bu. Hatta birinci hikaye kitabım ‘Valizdeki Mektup’ta da Nazi tarihini ve faşizminin sonuçlarını merak edip işlemiştim… Lakin bu kitap için daha farklı okumalar yapmam gerekti. Seksen doksan yıl öncesini hayal etmem, periyoda daha uygun bir lisan kullanmam, günlük ömrün ayrıntılarına vakıf olmak için eski yapılarda, bitpazarlarında lakin en çok da periyodun romanlarında ve biyografi kitaplarında öykümü sahicileştirecek ipuçları yakalamam gerekti. Birebir şeyler İstanbul kısımları için de geçerli.
Romanın öteki kahramanı olan ve günümüzde yaşayan bayan akademisyenin yaşadıklarına baktığımızda, bundan yüz yılı aşkın mühlet evvel Derviş’in yaşadıklarından çok da farklı kahırları olmadığını görüyoruz.
İki periyot hakikaten birbirine çok benziyor. Suat Derviş’in bilhassa 1940’lardan itibaren siyasi kimliğiyle ortaya çıkıp da adım adım matbuat dünyasından kovulması, adeta yalnızlığa ve yoksulluğa mahkûm edilmesine biz bugün yabancı değiliz. Onun siyasi kimliği nedeniyle başına gelenler bugün işinden edilen akademisyen ve gazetecilerin mukadderatına ulanıyor. Tahminen de dünden bugüne toplu bir dejavu yaşıyoruz.
Göç olgusu, göç seçeneği, göç dileği günümüzün en büyük gerçekliklerinden biri olduğu üzere romanlarınızda yer alan kavramlar; bu romanda da var. Bir röportajınızda “Göç, insanın bir uzvunu geride bırakması manasına geliyor” demiştiniz. Buradan devamla sorayım: İçinde yaşadığımız bu “göç çağı”nı nasıl gözlemliyorsunuz?
Adını da koymuşsunuz: “Göç Çağı.” Korkarım bu çağ şimdi yeni başlıyor. Zira aslında savaşların, siyasi ve ekonomik çıkmazların sebep olduğu göçlere iklimsel göçler eklenmedi şimdi, umarım yakın vakitte da olmaz bu. Göçün içine doğmuş biri olarak edebiyatımın temel bahislerinden biri oldu göçmenlik. Aslında göçü yazmamak için direndiğim bir vakitte bu kere de Suat Derviş’in Berlin yıllarına yakalandım. Sonuçta ‘Dejavu’da anlattığım iki bayan – hem Suat Derviş hem de genç akademisyen bayan – birer göçmen ve sürgündürler.
Romanın yan karakterlerinden biri olan Kenan üzerinden edebiyat dünyasında bayan müelliflere dair önyargılara da yer veriyorsunuz romanda. Siz, edebiyat dünyasında bir bayan olarak, bunu nasıl yaşıyor ve izliyorsunuz?
Başka vesilelerle söylediğimi burada tekrarlayabilirim. Hatta şu sorularla yanıtlamaya çalışabilirim sorunuzu: Bayan muharrirler neden en çok bayan kimlikleriyle hatırlanmıyorlar bugün, hâlâ? Roman okuru daha çok bayan olmasına karşın, bayan muharrirlerin metinleri daha az okunup erkek romancı daha fazla ciddiye alınmıyor mu? Üstelik bu yalnızca bizim ülkemize has bir durum da değil. Almanya’da yapılan bir araştırmaya nazaran mükafatları oransal olarak en çok erkek müellifler alıyor, erkeklerin kitapları hakkında daha fazla yazılıp çiziliyor. Yeniden de, her şeye karşın, bayan muharrirler metinleriyle tahminen de tarihte hiç olmadığı kadar varlık gösteriyorlar. Bugün erkeklerce başlatılan savaşlara karşın tezim şu: 1920’lerle 2020’lerin ortak özelliği, “kadınlar dönemi” olmaları.
100 yıl ortayla yaşamış bu iki bayandan ilhamla genelleyecek olursak, geçmişten bugüne bayanların erkek hâkim dünyada yaşadıkları zorluklar değişti mi?
Dünden bugüne doğal ki çok şey değişti. Bayanın talepleri, topluma ve kendine bakışı 100 yıl öncesinden çok daha farklı. Suat Derviş kişiliğindeki bir bayan kendi yüzyılı için müstesnaydı, bu yüzyıl içinse neredeyse ortalamayı temsil ediyor– ki bu ortalamaya katkıda bulunduğuna inandığım bir sestir Derviş. Diyeceğim, bayan yazını ve hareketi alanında muazzam bir bilgi ve şuur birikimi var bugün. Fakat yeniden de geçmişten el alan erkek hükümran dünya kendini dayatmaya devam ediyor. Bizimki üzere bir ülkede ise bu dayatma can alabiliyor. Bayan cinayeti diye bir kavram yerleşmiş lügatimize. Aslında kişiselliğini talep eden bayanın öldürülmesini anlatan müthiş bir kavram bu. Bunlara baktığınızda da bir kesim için pek bir şeyin değişmediğini ya da değişim karşısındaki ataerkil direnmeyi görürsünüz.